میراث مکتوب- ایران را سرزمین شعر و ادب و فرهنگ می‌دانند؛ با گنجینه‌ای آکنده از آثار غنی که این کشور را بر فراز گیتی نشانده است. گواه این سخن آثار برجای‌مانده از سده‌هاست که در گنجینۀ کتاب‌های خطّی و چاپی جهان برجای‌مانده است.
در اینجا روی سخن با آثار خطّی ادبی فارسی است که در کتابخانه‌های جهان از شرق دور گرفته تا غرب دور وجود دارد و با اینکه زمینۀ تصحیح و چاپ آثار ادبی خطّی نسبت به دیگر کتاب‌های خطّی فراهم‌تر است و استقبال خوبی از آن می‌شود، هنوز صدها نسخۀ خطّی ارزشمند و چاپ‌نشده وجود دارد که چشم‌به‌راه دستان مهربانی است که گرد سالیان را از آن پاک کند؛ آثاری که هر کدام گویای بخشی از تاریخ ادبیّات ایران است و اگر تاکنون تصحیح و یا چاپ‌نشده نه از سر بی‌اعتنایی اهل ادب که به‌واسطۀ وفور این آثار است که هنوز نوبت بدانان نرسیده است.
هنوز ده‌ها تذکرۀ سخنوران وجود دارد که به جامعۀ ادبی رخ ننموده است و تا زمانی که همّت به چاپ آن نشود، کس از اهمیّت آن آگاه نمی‌شود. همین چند سال پیش بود که یکی از تذکره‌های مهمّ فارسی به نام «عرفات العاشقین و عرصات العارفین» اثر اوحدی بلیانی پس از سده‌ها چاپ شد و همگان به ارزش‌های نهفتۀ آن پی بردند و بر همین سان است تذکرۀ ریاض الشّعرا.
از سوی دیگر دیوان‌هایی از شاعران نامی در گنجینۀ کتابخانه‌ها وجود دارد که اصلاً چاپ‌نشده و یا اگر چاپ‌شده تنها بر پایۀ نسخه‌های اندکی بوده که در زمان تصحیح در دسترس کوشندۀ آن بوده است. ولی امروزه با چاپ فهرستگان نسخه‌های خطّی ایران و جهان که به همّت آقایان: احمد منزوی و مصطفی درایتی انجام‌شده است تا اندازۀ زیادی کار شناسایی نسخه‌ها آسان‌تر شده است. بااین‌حال تا دسترسی به این آثار راه زیادی مانده است و هر کتابخانه برای خود قوانینی دارد که اهل ادب را با دشواری روبرو می‌کند که اکنون جای بحث آن در اینجا نیست و خود گفتاری درخور را نیاز است.
این موضوع را هم باید در نظر داشت که آنچه از فهرست کتابخانه‌ها چاپ‌شده در خوش‌بینانه‌ترین حالت، نیمی از موجودی نسخه‌های خطّی جهان است. مثلاً کتابخانۀ دانشکدۀ ادبیّات دانشگاه تهران از سال 1341 تاکنون فهرست کتاب‌های خطّی خود را چاپ نکرده است. کتابخانه مدرسۀ عالی شهید مطهری 1355، کتابخانۀ وزیری یزد 1358 و غیره. یا کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی قم بااینکه 55 جلد فهرست خود را چاپ کرده، باز بنا گفتۀ مدیر آن نیمی از کتاب‌هایش را شناسانده است و این موضوع وقتی جالب خواهد بود که بدانیم کتابخانه‌هایی عمومی هم هستند که تاکنون فهرست خود را چاپ نکرده‌اند تا بدین فهرست بیفزایند. صدها کتابخانۀ شخصی در گوشه و کنار ایران وجود دارد که هیچ‌کس از محتوای آن‌ها آگاه نیست، چنانکه گفته می‌شود برخی از این کتابخانه‌ها دارای پنج هزار و شاید بیشتر کتاب خطّی هستند.
حسین مسرت
منبع: روزنامۀ اطلاعات، س 96، ش28089(24/1/1401): پیوست فرهنگی ، ص5.