میراث مکتوب- متنی که در ادامه می‌خوانید مقاله‌ایست از حسین مسرت که پیش از این در شمارۀ هفتم «فرهنگ یزد»، به چاپ رسیده است.
چکیده: تفسیر کشفالاسرار و عدّة الابرار در ردیف تفاسیر مهمّ عرفانی به زبان فارسی قرار دارد که آفرینندۀ آن ابوالفضل رشیدالدین میبدی، قرآن کریم را در سه نوبت تفسیر کرده است. نوبت نخست، ترجمۀ شیوا و رسا؛ نوبت دوم، گزارش و بیان شأن نزول آیه‌ها و نوبت سوم، تفسیر عرفانی و رمزی صوفیانه است. ازاین‌رو پس از تدوین آن، کسانی با اندیشۀ بهره‌وری بیشتر از محتوای آن در فکر گزیده پردازی این کتاب مفصل (دورۀ چاپی در 10 جلد) افتادند و آنگاه که در ردیف کتاب‌های درسی رشتۀ زبان و ادبیّات فارسی دانشگاهی ایران قرار گرفت، این کار، شتاب بیشتری گرفت. گفتار حاضر به‌قصد آشنایی دوستداران تفسیر کشفالاسرار به پژوهش‌های انجام‌شده، فهرستی از این گزیده‌ها را از آغاز تاکنون معرفی می‌کند.
کلیدواژه: قرآن کریم / تفسیر / کشفالاسرار و عدّة الابرار/ ابوالفضل رشیدالدین میبدی.
پیش‌درآمد
تفسیر کشفالاسرار
بی‌گمان و به تعبیری نه گزاف آلود، سرآمد تفاسیر فارسی قرآن در گسترۀ ادب فارسی، کشفالاسرار و عدّة الابرار میبدی است که حامل و حاصل ذوق، اندیشه و دانش یکی از اندیشه‌وران دیار کهن میبد یزد است. کشفالاسرار را اگر دانشنامه‌ای از علوم قرآنی، دینی، بلاغی، حکمی، عرفانی. کلامی و ادبی بخوانیم، سخنی بیهوده نگفته‌ایم؛ و حتّی فراتر از آن برای نسل کنونی، میراثی گران‌سنگ از ناب‌ترین واژگان پارسی است که می‌تواند به گران باری گنجینۀ واژگان زبان فارسی یاری کند.
همچنان که میبدی به فراخور دانش و شناخت خود، از خرمن شعر و ادب و عرفان فارسی خوشه‌ها چیده و دامن و دامن آن را گردآورده و تقدیم آیندگان کرده، هم در این زمان، هرکس می‌تواند به فراخور دانش و درک خود از این گلستان معنوی پرنقش‌ونگار، گل‌های تروتازه برچیند و مشام روح و جان خود را خوشبو از عطرهای دل‌آویز آن گرداند.
از سوی دیگر، بهره‌وران علوم قرآنی، اسلامی، فقهی و کلامی می‌توانند با چشیدن از دریای معرفت میبدی، نکته‌هایی ناب فراچنگ آورده و عطش سیری‌ناپذیر خود را فرونشانند.
ازاین‌روست که این تفسیر از آغاز نگارش به‌ویژه پس از چاپ، تاکنون تا این اندازه با اقبال عمومی گروه‌های علمی، ادبی و دینی روبرو بوده است؛ و اگر روزی تصحیح پیراسته و آراسته‌ای از آن به‌گونه‌ای که برخی از آثار خوب فارسی مانند: اسرارالتوحید که به کوشش دکتر شفیعی کدکنی چاپ‌شده، از زیر چاپ به درآید، ارزش‌های آن دوچندان نمود پیدا خواهد کرد؛ زیرا مأخذ بسیاری از احادیث، اخبار، روایات، داستان‌ها و حتّی اشعار، تنها همین کتاب است. به‌عنوان‌مثال نگارنده در راه شناسایی صاحبان اشعار آن به ابیاتی از سنایی غزنوی برخورد که در هیچ‌کدام از دیوان‌های چاپ‌شدۀ او نیست؛ و گاه ضبطی که در این تفسیر آمده، بر ضبط‌های رایج در دیوان‌های چاپی موجود، بسیار برتری دارد. دور از ذهن نخواهد بود اگر بپذیریم که برخی از این اشعار را خود میبدی از سرایندگان آن گرفته است و در تصاریف ایّام، راهی به دیوان اشعار آن شاعران نیافته است. در بررسی محتوای روایات و داستان‌های کشفالاسرار برمی‌آید که وی به آبشخور بزرگی از متون عرفانی در حوزۀ هرات یا خراسان بزرگ و حتّی فرارود دست داشته است. متونی که به گزند روزگار گرفتارشده و دیگر نشانی از آن نیست. ازاین‌روست که باید کشفالاسرار را ارج نهاد و آرزو نمود که روزی به همّت اندیشمندان و متن شناسان کارآگاه، چاپ شایسته‌ای از آن در دسترس اهل علم قرار گیرد.
اکنون نه‌تنها حدود 50 نسخۀ خطّی آن بر اساس فهرست‌ها در کتابخانه‌های ایران و جهان وجود دارد (بنگرید: مسرّت، کتابشناسی ابوالفضل رشیدالدّین میبدی)، بلکه با کاوش دقیق‌تر در کتابخانه‌هایی که نسخه‌های خطّی فهرست نشده دارند، تعداد نسخه‌های آن به بیش از این نیز خواهد رسید؛ و اگر گروهی مأمور بررسی صدها تفسیر ناقص و ناشناس کتابخانه‌های ایران شوند و متون موجود را با کشفالاسرار برابری نمایند، شاید آمار آن بیش از این نیز بشود.
به‌هرروی در این مقدمه کوشش بر آن است تا هرچند چکیده وار، ارزش‌های ادبی و محتوایی این تفسیر باز شناسانده شود.
میبدی چنانکه خود گوید، تفسیر کشفالاسرار را در سه نوبت یا سه دیدگاه، گزارش و سامان داده است که هر نوبتی را ارجی و قدری است و در جای خود نمایانده خواهد شد. وی در آغاز پیمان خود می‌گوید: «شرط ما در این کتاب آن است که مجلس‌ها سازیم در آیات قرآن بر ولا و در هر مجلس سه نوبت سخن‌گوییم:
اوّل؛ پارسی ظاهر، بر وجهی که هم اشارت به معنی دارد و هم در عبارت، غایت ایجاز بود. دیگر نوبت؛ تفسیر گوییم وجوه معانی و قراآت مشهور و سبب نزول و بیان احکام و ذکر اخبار و آثار، نوادر که متعلّق به آیت دارد؛ و وجوه و نظایر مایجری مجراه. سه دیگر نوبت؛ رموز عارفان و اشارت صوفیان و لطایف مذکّران.» (میبدی، ابوالفضل،1371، ج 1: 1)
نوبت اوّل
در این دیدگاه، میبدی کوشش نموده هم واژه‌های عربی قرآن به واژه‌های رسای فارسی و زبانزد رایج برگردانده شود و هم رعایت امانت، دقّت و وسواس در ترجمۀ آن صورت گیرد؛ و افزون بر سادگی، سعی شده، نثری شیوا و روان، سخته و گزیده در ترجمۀ آیات به کار رود.
ازاین‌روست که دیده می‌شود میبدی هم زبردستی خود را در ترجمه نشان داده و متن پیراسته را بر جای نهاده و هم دست‌مایه‌ای فراهم نموده برای پژوهشگران آواشناس، صرف و معناشناسی فارسی دری؛ و این هنری بوده که به تعبیر یکی از پژوهشگران از برگرداندن تفسیر طبری آغازشده و در تفسیر کشفالاسرار به کمال خود رسیده. (دانشپژوه، 1376: ده) به‌گونه‌ای که از این راه می‌توان به گنجینه‌ای بسیار شایگان از واژگان نغز فارسی دست‌یافت که به‌مرورزمان از چرخۀ زبان فارسی بیرون شده و اکنون می‌توان با گردآوری و اندوختن برابرنهاده‌ای فارسی کشفالاسرار به فرهنگی ناب و سرشار از واژه‌های زیبا، کهن و ارزندۀ فارسی دست‌یافت. انبوه واژه‌ها و ترکیب‌های آمده در این کتاب، امروزه هم می‌تواند راه گشا و کارگشای بسیاری از دشواری‌های زبان فارسی در برابر ورود واژه‌های بیگانه و تازه باشد و نشان دهد که زبان فارسی تا چه اندازه توانایی و کارآیی پاسخگویی به نیازهای روز زبان را دارد.
نوبت دوم
در این نوبت که بزرگ‌ترین بخش کتاب نیز است، میبدی به تفسیر، گزارش و بیان شأن نزول آیه‌ها، بر پایۀ احادیث، اخبار، روایات و داستان‌های پیامبران و تاریخ آغاز اسلام به شیوۀ مفسّران اهل سنّت دست‌زده و در ضمن آن به مناسبت جایگاه آیه، به ذکر احکام و فروع فقهی، نکات و بحث‌های دستوری، مسائل کلامی، شرح آرای متکلّمان گوناگون اشعری و معتزلی و قدری پرداخته است و هرچند خود بر مذهب شافعی و بر کلام اشعریان می‌رود، امّا به نقل و نقد و ردّ آرای دیگران ازجمله فلاسفه، زنادقه و جهمیه نیز می‌پردازد و ازاین‌جهت منبع خوبی برای شناخت آرای گوناگون متکلّمان و فقیهان مذاهب و فرقه‌های گوناگون است.
در این بخش، میبدی به نقل آرای تفاسیر مهمّ گذشته (اعم از فارسی و عربی) پرداخته و آمیخته‌ای از ترجمه و تفسیر عربی و فارسی دری را ارائه کرده است. وی سعی نموده در این نوبت هم به ترجمۀ دقیق احادیث و اخبار پایبند باشد، به‌گونه‌ای که به نوشتۀ روان فرهادی: «کشفالاسرار، تنها منبع مناسب به فارسی دری است که وجوه ده‌گانۀ قرائت قرآن (قرائات العشره) را که در میان نخستین قرآن شناسان صحیح تشخیص داده‌شده بود، توضیح می‌دهد. در کشفالاسرار همچنین از پی توضیح کوتاهی دربارۀ جنبه‌های صرفی، نحوی و سبکی هریک از انواع قرائات می‌توانیم ترجمه‌های فارسی دری آن قرائات خاص را مطالعه کنیم.» (روان فرهادی،1377: 30)
افزون بر آن پژوهش و کاوش در این نوبت بازگویندۀ ویژگی‌های سبکی نثر عصر میبدی، ویژگی‌های لهجوی خراسان سدۀ ششم و خصوصیّات صرفی و نحوی آن روزگار است که در پژوهش‌های امروزی می‌تواند هم چون دیگر آثار برجای‌مانده از گذشته مانند تاریخ بیهقی و غیره از مآخذ معتبر باشد.
نوبت سوم
امّا نوبت سوم که گل سرسبد تفاسیر عرفانی و رمزی صوفیانۀ فارسی است، آکنده از لطایف، اشارات، تأویلات، حکایات، داستان‌ها، امثال، اشعار، نکات اخلاقی و حکمی، اندرزی، اقوال و افعال عرفای شوریده و سرگشته و صوفیان پاک‌باز و دل گشته هم چون: ابوسعید ابوالخیر، سهل تستری، منصور حلاّج، جنید، بایزید بسطامی و شفیق بلخی است. میبدی خود این نوبت را «تعبیری بر لسان اهل اشارت و بر ذوق جوانمردان طریقت» (میبدی، همان، ج 10 : 530) نامیده است. میبدی هر آنچه هنر نویسندگی و داستان‌پردازی و مجلس سازی داشته، در این نوبت به‌کاربرده است.
میبدی از یک‌سو به گنجینه‌ای از کتب مهمّ و معتبر سرشناسان صوفیه و عارفان وارسته دسترس داشته و از یک‌سو با دانشگاه بزرگ نظامیۀ هرات و خراسان و سخنوران و اندیشه‌وران خراسان بزرگ. وی از هر سو دست دراز می‌کرده با سرسپرده‌ای شوریده و پاک‌باز برابر می‌شده که دلی پرسوز و زبانی آتشین داشته است.
میبدی در این نوبت، صدها حکایت و روایت شیرین اخلاقی و زیبا را گردآورده و سامان داده و صدها بیت نغز پرمغز فارسی را از سخنوران پاک‌باز گردآورده و یا از دهان آنان شنیده و جمع کرده است. نوبت سوم خود یک دوره داستان‌های اخلاقی و شیرین و دلپذیر است، خود جُنگی از اشعار شیوا و روان است. حتّی برکنار اشعار شعرای توانمند عربی، ترجمۀ منظوم آن نیز درج‌شده و یا بر پیشانی آن ترجمۀ شعر با نثری روان نقش بسته است.
نثر غالب این نوبت به پیروی از نثر و سبک خواجه عبدالله انصاری، نثر مسجّع آمیخته با اشعار فارسی و عربی است؛ و جای‌جای آن را با کلام مراد خود، پیر طریقت (انصاری) آراسته و پرداخته است، به حدّی که به گفتۀ روان فرهادی، سبک صد میدان و منازل السائرین خواجه عبدالله را به یاد می‌آورد. (روان فرهادی، همان : 30) به‌ویژه مناجات آن‌که ازدل‌برآمده و به‌ناچار راهی به دل می‌جوید.
در نوبت سوم، گاه داستان، حکایت و یا شعری آمده که در هیچ کتاب دیگری دیده نمی‌شود و یا بوده و دیگر موجود نیست و از این بابت منحصربه‌فرد است. بیشترین اشعار فارسی از جوانمرد طریقت (سنایی غزنوی) است و رباعیّات آن برگرفته از آثار خواجه عبدالله انصاری، ابوسعید ابوالخیر و سنایی غزنوی است؛ و در میان اشعار عربی، اشعار از ابو تمام، فرزدق، لبید، حسّان بن ثابت و بسیاری دیگر دیده می‌شود. میبدی تمام اشعار فارسی را بدون نام، امّا برخی از اشعار عربی را با ذکر نام شاعر آورده است.
تاریخ نگارش
آغاز نگارش کشفالاسرار سال 520 ق بوده، چنانکه خود در دیباچۀ جلد نخست می‌گوید: «به یاری خداوند، در اوایل سال پانصد و بیست به انجام آنچه آرزو داشتم، کمر همّت بستم.» (فاکر، 1381 : 58 ترجمه از میبدی، همان، ج 1 : 1) و در چند جای دیگر این تفسیر هم عباراتی چون پانصد و اند سال آمده است. (بنگرید، میبدی، همان، ج 1 : 195 ، ج 2 : 575 ، ج 3 : 139 ، ج 9 : 14)، امّا وجود نام ابن جوزی ( متولّد 508 یا 511 ق و متوّفی 597 ق) در همان جلد نخست مایۀ تردیدی را فراهم آورده است (استادی،1375: 169) که یا آغاز نگارش کتاب چند سال دیرتر بوده و یا اینکه، مطلب وی بعداً بدین جلد افزوده‌شده است. نیز وجود چند تاریخ از سده‌های 7 و 9 ق در پایان برخی از نسخه‌ها (بنگرید: میبدی، همان، ج 5 : 636 و 159 نسخه‌های خطّی کتابخانۀ توپ قاپوسرای ترکیه و کتابخانۀ ملک) که یقیناً برخاسته از سهو و بی دقّتی کاتبان بوده، برای برخی مایۀ تردید به وجود آورده است. (بنگرید: مسرّت، پرده‌گشا، راز نما، بخش نخست، زندگی‌نامه)
در هیچ‌کدام از نسخه‌ها، تاریخ پایان کار نیامده و تنها علی‌اصغر سیفی از روی برخی قرائن گمان برده است که تا پس از 534 ق ادامه داشته است: «میبدی چون به تفسیر سورۀ نمل – میانۀ جلد پنجم – می‌رسد، شروع به اخذ و اقتباس از روح الارواح می‌کند. به‌احتمال‌قوی تألیف کشفالاسرار تا سال‌ها بعد از 534 – سال‌مرگ [شهاب الدین، ابو القاسم، احمد] سمعانی – دوام داشته است.» (سیفی، 1378 : 282)
****
گزیده پردازی
یکی از شیوه‌های رایج برای بهره‌وری بیشتر اهل علم و قلم از کتاب‌های ادبی، تاریخی، دینی، علمی، فرهنگی و غیره، خلاصه کردن کتاب است که با عنوان‌هایی چون: انتخاب، برگزیده، تلخیص، چکیده، خلاصه، لُب، گزیده، گزینه، مُجمل، منتخب و عنوان‌هایی همانند در تاریخ آثار مکتوب جهانی سراغ داریم. این کار برای کسانی که وقت کافی برای مطالعۀ دورۀ کامل یک کتاب و یا حتی خود کتاب را ندارند، بهترین شیوه است و اتفاقاً دیده‌شده است که شمار مراجعان بدین گونه کتاب‌ها از خود متن اصلی بیشتر است و اگر این گزینش‌ها به‌وسیلۀ کسانی که اهلیّت به موضوع دارند، انجام گیرد، نتیجۀ به‌دست‌آمده، برای خوانندگان مطلوب‌تر است.
گزیده‌های کشفالاسرار
بخش نخست: خطّى
بخش‌هایی از كشفالاسرار
نسخه خطّى؟ فيلم كتابخانۀ مركزى دانشگاه تهران، ش 4761 بخش يك. [ف.میکروفیلم‌ها 3: 103]
روشن نيست نسخۀ خطّى آن متعلّق به كجا بوده و از آن چه تاريخى است.
***
بخشى از تفسير کشفالاسرار:؟
در مجموعۀ خطّى كتابخانۀ مجلس شوراى اسلامى، شماره يك (شوراى ملّى سابق)، ش 2859، نسخ و نستعليق محمّد بن سليمان بن محمّد بن جابرى قارى به تاريخ 1070 ق و محمّدعلىّ بن محمّد شفيع حسنى سبزوارى، در 1089 ق، بين ص 107-113، 8* 18 س. م.
بخشى از تفسير كشف الاسرار دربارۀ قدرى و جبرى و یادداشت‌های ديگر. [ف مجلس 10: 192 و 202 / كتابشناسى ميبدى: 27]
***
تفسير قرآن
خلاصهاى از تفسير کشفالاسرار با حذف نوبت‌ها، نسخه خطّى كتابخانۀ مجلس شوراى اسلامى، شماره يك (ملّى سابق)، ش 5942. [ف مجلس 17: 326]
پس از بررسى نسخه روشن شد كه وجود كلمۀ «نوبت» باعث اشتباه فهرست نگار كتابخانۀ مجلس شده و آن را خلاصهاى از تفسير کشفالاسرار دانسته، درحالی‌که آن تفسيرى است از سورۀ آل‌عمران و در آن از «مجمع و علاءالدولۀ سمنانى» یادشده است و هیچ‌گونه وابستگى با کشفالاسرار ندارد. [كتابشناسى ميبدى: 27]
***
لطايفالتّفسير
فراهم آوردۀ عبدالحیّ جامی در 761 ق.
1- نسخۀ خطّی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، شمارۀ 2 (مجلس سنای سابق)
ش 1415، کاتب ناشناس، نسخ 980 ق از روی نوشتۀ عبدالحیّ بن محمّد بن محمّد جامی در روز یکشنبه 27 شعبان 761 ق، با تملّک عبدالفتّاح بیک و حسین الحسینی، با یادداشت: «قد کتب هذا الکتاب المسمّی بلطایف التفسیر العبد … حسین بن علی … وقع ابتداء الکتابه فی سبع یقین من رجب المرجّب و ختم فی سابع محرّم الحرام 980 ببلدة ارض روم …» و یادداشت حسین الواعظ در پایان، [ظ واعظ کاشفی، مسرّت]، 394 گ، 35 س، 15*24 س. م. شمارۀ ثبت 18413.
گزیده‌ای است از تفسیر میبدی با افزوده‌ها. عنوان و نشان و رمزها و برخی لغات و اشارات در حاشیه و متن به شنگرف. با پراکنده‌هایی در 10 ص پایان به نثر و شعرهایی از بزرگان در 4 ص آغاز. با عنوان لطایف التفسیر در سوره‌ها با شاهدهای شعری و به روش عرفانی و مفصّل. شعرهای سعدی در آن دیده می‌شود. نسخه به خطّی کم نقطه و دشوار خوان است. ریزفیلم آن در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران به شمارۀ 4233 قرار دارد و عکس آن نیز به شمارۀ 7155 و 7156 در دو جلد و 303 برگ در همان‌جا وجود دارد. [ف مجلس سنا 2 : 250 / مجموعۀ کمینه: 322 / راهنمای کتاب، س 16، ش 7-9 (مهر – آذر 1352): 513 / ف.میکروفیلم‌ها 3 : 34]
***
2- نسخۀ خطّی کتابخانۀ حمیدیّۀ استانبول، ش 109.
متأسّفانه و بنا به دلایلی که روشن نیست، فهرست نگار کتابخانۀ حمیدیّۀ استانبول، مؤلّف این کتاب را سلیمان بن ابراهیم نجفی (متوفّی به سال 1119 ق) دانسته است. (ر.ک حمیدیّه، کتابخانه سی سنده محفوظ کتب موجوده نک دفتریدر، دارالخلافه العلیّه، 1300، ص 103، ش 19). در کتاب «ادبیّات فارسی بر مبنای تألیف استوری» چنین آمده است: «در نسخه آگاهی‌های دربارۀ نگارنده نیست، گویا نسخۀ چرک‌نویس نگارنده است. متن اصلی گویا از برگ 3 ب بدین گونه آغاز می‌شود: بسملّه … المناجات الرّحمانیّه، ای معبود شاهان و ای مسجود پادشاهان» (ادبیّات فارسی، استوری 1 : 213) که برابر است با آغاز نسخۀ لطایف التفسیر در مجلس سنا. استوری در همان‌جا از قول هلموت ریتر می‌نویسد: «من امکان مطالعه و تحقیق بیشتر نداشتم: (؟)». (استوری انگلیسی 38 : برگل 71). عبّاس اقبال در کتاب (نسخه‌ها 1 : 107) با ترجمه و درهم کردن شرح مدخل‌های 39 و 38 استوری، لطایف التفسیر را از محمّدرضا همدانی، مؤلّف کتاب‌های الدرالنظیم خاقانی و ارشاد المضلّین دانسته و دچار اشتباه شده است. [استوری 1 : 213 : نسخه‌ها 1 : 107]
ویژگی‌های لطایف التفسیر
1- نخستین گزیدۀ شناخته‌شدۀ کشفالاسرار بوده که در دست است (تقریباً یک‌پنجم آن). از نوبت اوّل نشانی نیست و از نوبت دوم به‌جز عبارات کوتاه، چشم پوشیده شده است.
2- به‌غیراز اینکه تفسیری عرفانی بر قرآن است و دربردارندۀ نکات و بدایع عرفانی، تاریخی و ادبی، ازلحاظ شعر قرن هشتم و قبل از آن نیز منبعی معتبر و موثّق است. نویسنده، به فراخور مطالب، اشعاری از سعدی و از معاصران خود همچون عصّار تبریزی (متوفّی 784)، حافظ شیرازی و دیگر شعرای بی‌نام (بعضاً با تخلّص) آورده است. اشعاری نیز از «احمد» است.
3- شرحی است عرفانی بر تفسیر سوم کشفالاسرار که آن نیز عرفانی است. مؤلّف از یک‌سو نوبت سوم میبدی را تلخیص و پالایش کرده است و از سویی خود دقایق و گفتارهای بدیع عرفانی را از عرفای نامور به‌ویژه از خواجه عبدالله انصاری آورده است و نیز از شبلی و جنید و حلّاج و بایزید. گفتارهای حکیمانه‌ای دارد و از این رهگذر نیز منبع بسیار خوبی برای دسترسی به اقوال این بزرگان است. چنانکه می‌توان به‌یقین گفت، بسیاری از منابع مؤلّف اکنون نشانی از آن در دست نیست.
4- مهم‌ترین ویژگی آن را باید در این دانست که به لحاظ قدمت می‌تواند نسخۀ خوبی برای تصحیح مجدّد کشفالاسرار باشد. مثلاً در کشفالاسرار چاپی جلد 7 : 334 ذیل سورۀ قصص که به گونه خوانده‌نشده، چاپ‌شده است، صورت درست را در این نسخه می‌یابیم:
گر نه جهت تو بودی ای در خوشاب آدم نزدی دمی در این کوی خراب
اختلاف چشمگیری با نسخۀ چاپی دارد؛ که نشان‌دهندۀ این است که از نسخۀ مورداستفادۀ جامی اکنون در دست نیست. امّا بسیار به نسخۀ توپ قاپوسرای استانبول که حکمت در پاورقی متن چاپی با رمز «ج» از آن یادکرده است، نزدیک است.
5- به اعتبار قدمت و به‌واسطۀ اختلاف با دیوان سنایی و کشفالاسرار منبع خوبی برای تصحیح دیوان سنایی است.
6- رسم‌الخط آن چنین است: که > کی، انکه > آنک، چنانچه > چنانک و نه نفی جدای از فعل است.
7- در برگ‌های پایانی نسخه اشعاری از: اوحدی، خواجو و عماد فقیه دیده می‌شود.
8- حواشی به خطّ چندین نفر و گویا از حسین واعظ کاشفی مؤلّف جواهر التفسیر و مواهب علیّه است. در مواردی موضوعات متن را مشخّص کرده است.
9- اشعاری از حافظ و شیخ بهایی و دیگران نیز در حواشی دیده می‌شود.
10- مؤلّف خود از صوفیان بنام بوده و منابع زیادی جهت تکمیل و غنا بخشیدن به کشفالاسرار در دست داشته است.
***
تصحیح و چاپ لطایف التفسیر به‌وسیلۀ نگارنده و آقای پیام شمس الدّینی در دستور کار مرکز پژوهشی میراث مکتوب قرار دارد. کتابی نیز به نام «لطایف التفسیر» از زاهدی درواجکی در دست است که ارتباطی با تفسیر موردبحث ما ندارد. این تفسیر در سال 1398 از سوی نشر میراث مکتوب چاپ‌شده است.[کتابشناسی میبدی: 28-30 و اطلاعات جدید]
***
مختصر مِن تفسير كشفالاسرار
فراهم آورندۀ يوسف بن هلال صفدى، نسخه خطّى كتابخانۀ شيخ الاسلام عارف حكمة مدينه، كاتب: ظاهراً ابوبكر نصرت در 1181 ق.[نسخه‌ها 5: 443 / كتابشناسى ميبدى: 33]
بخش دوم: چاپى
در این بخش اشاره‌ای به شرح، نقد، تفسیر و تأویل کشفالاسرار نشده و تنها گزیده‌ها آمده است. در اینجا کتاب‌هایی که رمز (فیپا) را دارند، گردآورنده از چاپ آن اطمینان ندارد.
الف: گزيدههاى مستقل
آموزگار، حبيباللَّه:
خلاصه تفسير ادبى و عرفانى قرآن مجيد به فارسى، از کشفالاسرار ده‌جلدی، اثر: خواجه عبدالله انصارى، تأليف: امام احمد ميبدى، تلخيص و نگارش: حبيب الله آموزگار، تهران: اقبال، چاپ شانزدهم، 1389 (چاپ نخست، 1347) وزيرى + وزيرى بزرگ، در دو جلد و تک جلد (هشت + ح + 671 + 582 ص).
گزيده و چکیده‌ای است از تفسير ده‌جلدی کشفالاسرار. آموزگار در نگارش اين كتاب از نوبت اوّل براى تفسير لفظى و از نوبت سوم براى «تفسير ادبى و عرفانى» سود جسته و از نوبت دوم به‌جز موارد اندكى چشم پوشيده است. ذيل تفسير لفظى، ترجمۀ آيه و ذيل تفسير ادبى و عرفانى، گزیده‌ای از بخش سوم را بيان می‌دارد و چنانكه در ديباچه نوشته است، براى فهم جوانان واژه‌های مهجور آن را به پارسى امروزی تبديل كرده است. ظاهراً نسخه‌ای خطّى از کشفالاسرار نيز نزد آموزگار بوده است. زيرا برخى از واژه‌ها و موارد ديگر با متن چاپى فرق دارد و بيشتر شبيه «لطايف التفسير» است. چنانكه در بيت زير:
عشق جانان باختن كى درخور هارون بود مهر ليلى داشتن هم لايق مجنون بود
دو اختلاف با كشفالاسرار (731:3) دارد: «هر دون» و «بابت» و اين بسيار همانند لطايف التّفسير است. [كتابشناسى ميبدى: 67 با افزودگى]
× × ×
ابراهیمی‌اصل، رسول:
فرهنگ موضوعی تفسیر عرفانی و ادبی کشفالاسرار و عدّةالابرار، تبریز: آناس: اختر، ۱۳۹۸،۱۷۴ ص. (فیپا)
کتاب نامبرده را می‌توان در ردیف برگزیده‌های کشفالاسرار و عدّةالابرار جای داد.
***
افشارمنش، فاطمه و آذر میری میجانی
سیری در کشفالاسرار میبدی؛ ویراستار علمی: علی حیدری‌نیا، کرج: داتیس، ۱۳۹۷، ۷۸ ص. (فیپا)
برگزیدۀ کشفالاسرار و عدّةالابرار است.
***
افضلی، محمّدرضا:
اسرار الصلوه میبدی [کتاب]: برگرفته از کشفالاسرار و عدّةالابرار رشیدالدّین میبدی احمد بن ابی سعد…، قم: مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی (ص)، ۱۴۳۵ ق، چاپ اوّل و دوم، ۱۳۹۳، ۳۸۴ ص.
این کتاب که با پژوهش محمّدرضا افضلی چاپ‌شده در حقیقت برگزیدهای از اسرار الصلوة اثر محمّد بن شاه مرتضی فیض کاشانی (۱۰۰۶ – ۱۰۹۱ ق) نیز است.
***
الماسی، مهدی:
گزیدۀ تفسیر کشفالاسرار و عدّةالابرار، تهران: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان (گنجینۀ متون دینی؛ ۵)، چاپ دوم، ۱۳۸۶، خشتی، ۱۲۶ ص.
این کتاب برای کودکان گروه سنّی (د) تدوین‌شده است.
***
انزابىنژاد، رضا:
گزيدۀ تفسير کشفالاسرار و عدّه الابرار، تأليف رشيدالدّين ابوالفضل ميبدى، تهران: اميركبير و جيبى، (مجموعۀ سخن پارسى، 12)، چاپ چهارم، 1373(چاپ اوّل 1364)، رقعى، 279 ص.
اين مجموعه به انگيزۀ تدريس براى دانشجويان رشتۀ كارشناسى ادبيّات فارسى فراهم گشته و براى آشنايى مقدّماتى با اين تفسير سودمند خواهد بود. ارزش اين مجموعه بيشتر در ديباچۀ سودمند و نسبتاً كامل آن بوده كه تفسير ميبدى و زندگى و آثار او را به گونۀ كامل و سودمند بررسى كرده است. بخشهاى سودمند ديگر، توضيحات و شرح اعلام و فهرست اعلام است.
به‌غیراز ايرادات مهمّى كه مؤلّف خود در مقاله «خود مشت و مالى» (ر.ك: كيهان فرهنگى، س 4، ش 12، اسفند 1366، ص 39 – 40) بدان‌ها اشاره‌کرده و متأسّفانه هنوز رفع نشده است. چند مورد كوچك ديگر نيز وجود دارد، 1: صفحات بخش‌های انتخابى در كشف الاسرار كاملاً روشن نيست. برخى متون در جاى خود قرار ندارند، همچون سورۀ توبه (ص 89-90) كه ذيل سورۀ انفال است. 2: بخشى از تفسير سورۀ هود ذيل سورۀ توبه است (ص 97-98). سوره نساء/11 اشتباهاً توبه نوشته و اين اشتباهات در توضيحات ص 199 نيز راه‌یافته است. [كتابشناسى ميبدى: 68-9 با افزودگى]
× × ×
انزابىنژاد، رضا:
گزيدۀ تفسير کشفالاسرار، تهران: دانشگاه پیام نور، ویراست دوم، چاپ چهارم، 1374(چاپ نخست، 1370)، وزيرى، 260 ص. (این کتاب در سال‌های 1375-۱۳۹۸ با تغییر صفحات تجدید چاپ‌شده است.)
كتاب داراى همان مقدّمۀ گزيدۀ قبلى است با دو صفحۀ افزودگى. متن‌ها چندتايى همانند گزيدۀ پيشين است. چون متن اين كتاب در ردیف متون نثر براى دانشجويان رشتۀ زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه پیام نور در نظر گرفته‌شده، نكات دستورى و لغوى افزون‌تری دارد. همچون گزيدۀ قبلى جاى بخش‌های انتخابى مشخّص نيست و در بخش 8 اینکه كتاب كه عنوان «ورود برادران يوسف به مصر» را دارد، فقط از ص 135-7 مربوط به اين مبحث است و بقيّه مىبايد در بخش جداگانهاى باشد. [كتابشناسى ميبدى: 69 با افزودگى]
× × ×
انزابىنژاد، رضا:
نواخوان بزم صاحبدلان، گزيدۀ كشفالاسرار و عدّة الابرار، تهران: جامى، چاپ دوازدهم، 1387(چاپ نخست، علوم نوین و جامی، 1374) وزيرى، 256 ص.
گزيدۀ ديگرى است از دكتر انزابىنژاد كه با همان هدف دو گزيدۀ پيشين، براى دانشجويان كارشناسى ادبيّات فارسی فراهم گشته است. پيش گفتار آن صورت دگرگون يافتۀ همان ديباچۀ انتشارات جيبى است با افزودن مبحثى با نام «عرفان يعنى شناخت» و افزودن چند گفته از صاحب‌نظران.
متن هرچند، نيمى همچون گزيدۀ جيبى است، امّا دگرگونى فراوان دارد؛ و از مزايا و غنائی دوچندان نسبت به چاپ قبلى برخوردار است. برخى توضيحات از چاپ جيبى بهتر است. به‌ویژه درزمینۀ ترجمۀ عبارات عربى. كاش مؤلّف ترتيبى مىداد تا به‌جای گزيدۀ قبلى، اين كتاب در دانشگاه‌ها تدريس شود. ترتيب كتاب همچون کشفالاسرار است و هر بخش مأخذ دارد. توضيحات انجام كتاب بسيار خوب و در مورد مشابهات با چاپ جيبى، افزونى تازه يافتهها به چشم مىخورد. در پايان، فهرست احاديث، امثال، اعلام و لغات و تركيبات دوازده بخش كتاب ديده مىشود.
× × ×
ب‍اغ‍ان‍ی، ع‍ل‍ی‌اک‍ب‍ر:
س‍رّالاس‍رار: حکایات و ن‍ک‍ت‍ه‌ه‍ای عرفانی در کشف الاسرار، س‍ب‍زوار: امّ‍ی‍د مهر، ۱۳۸۳، ۱۲۰ ص. (فیپا)
برگزیده ای از کشف الاسرار و عدّة الابرار است.
***
باقریان موحّد، سید رضا:
ترجمه و تفسیر عرفانی قرآن کریم، تهران: فکرآوران، تهران: چاپ چهارم، 1393(چاپ اوّل، ارمغان طوبی، ۱۳۸۸) ۲ ج.
کتاب حاضر تلخیص، بازنویسی و گزینشی از کتاب کشفالاسرار و عدّةالابرار است.
مندرجات: ج. ۱. سورۀ فاتحه‌الکتاب الی سورۀ مؤمنون-ج.۲. سورۀ مؤمنون الی سورۀ ناس.
***
ب‍ص‍ی‍ری‌اب‍رق‍وی‍ی، م‍ح‍مّ‍ّدک‍اظم:
ک‍ن‍ز‌الان‍وار فی کشفالاسرار،قم: الهادی، ۱۳۸۰، وزیری، ۲ ج.
عنوان روی جلد: ک‍ن‍ز الان‍وار تلخیص کشف الاسرار.
این کتاب برگزیدۀ کشفالاسرار و عدّةالابرار است.
***
بوركوى، سرژ:
Serge de laugier de BeaurecueiL: ansari:cris du coeur, sinbad, 1988
[صوفى، ش 34 :18]
عنوان فوق از مقالۀ عبدالغفور روان فرهادى با نام «شناسايى صد ميدان» نقل‌شده و توضيح داده كه نام كتاب «فريادهاى دل» بوده و ترجمۀ فرانسوى مناجات و مقولات خواجه عبدالله انصارى با مراجعه به مندرجات تفسير كشفالاسرار و طبقاتالصوفيه است.
***
بیگدلی، رؤیا:
داستان‌های شیرین فارسی (۸): کشفالاسرار، مثنوی/ رؤیا بیگدلی، ویراستار: اکرم میرمرتضوی، مشهد: مهر صفا، چاپ دوم، ۱۳۹۸، رقعی، ۱۲۴ص.
کتاب حاضر اقتباسی از «کشفالاسرار» تألیف ابوالفضل میبدی و «مثنوی معنوی» تألیف جلال‌الدّین محمّد بن محمّد مولوی (۶۰۴ – ۶۷۴ ق) است. عنوان دیگر: کشفالاسرار، مثنوی.
***
پهلوان‌شمسی، فاطمه:
گزیده حکایت‌های کشفالاسرار میبدی، گردآورندگان: فاطمۀ پهلوان‌شمسی، ماندانا منگلی، آسیۀ ذبیح‌نیا‌عمران، یزد: هومان، 1394، رقعی، ۲۲۸ ص.
برگزیدهای است از کشفالاسرار و عدّةالابرار.
***
پهلوان شمسی، فاطمه:
گلچینی از کشفالاسرار میبدی، میبد – یزد: آفتاب نارین، ۱۳۹۴، رقعی، ۱۴۲ ص.
***
ثروتيان، بهروز:
پیر طریقت گفت: سخنان خواجه عبدالله انصاری، تهران: امیرکبیر، چاپ ششم، ۱۳۸۸ (چاپ اول، ۱۳۷۵)، جیبی، ۳۰۴ ص.
این کتاب، برگزیدهای از بخش سوم کتاب کشف الاسرار است که در آن سخنان خواجه عبدالله انصاری را نقل کرده است.
***
ثروتیان، بهروز:
درخ‍ت طوبی: بازنویسی و تلخیص شرح ۹۱ آی‍ۀ قرآن از کتاب کشف الاسرار و عدّة الابرار اثر ابوالفضل رشیدالدّین میبدی؛ به کوشش: بهروز ثروتیان، اک‍ب‍ر ای‍ران‍ی؛ زی‍رن‍ظر: علیرضا م‍خ‍ت‍ارپ‍ور؛ [برای] سازمان ملّی جوانان،تهران: اهل قلم (ک‍ارن‍ام‍ۀ دان‍ش‍وران ایران و اسلام، ۳۸)، چاپ دوم، 1382(چاپ اوّل، ۱۳۸۱)، رقعی، 168 ص.
کتاب نامبرده برگزیده ای از کشف الاسرار و عدّة الابرار است.
***
ثروتيان، بهروز:
روايات گهربار، گزيدۀ تفسير کشفالاسرار، تهران: سازمان ت‍ب‍ل‍ی‍غات اسلامی، حوزۀ هنری، سورۀ مهر، ۱۳۸۳ (چاپ نخست، برگ، 1369)، وزيرى، 377 ص.(چاپ بعدی؛ ویراستار: علیرضا قوجه‌زاده، 1397)
مؤلّف كوشش نموده، زيباترين و پرمعناترين قطعات عرفانى و ادبى کشفالاسرار را گزينش كند. در ذيل هر 581 قطعه توضيحاتى دربارۀ واژه و عبارات آمده است. مؤلّف تنها به ارجاعِ مقدّمه انزابىنژاد بسنده كرده است. برخى اشتباهات چاپى در ارجاعات هر قطعه به چشم مىخورد. در پايان كتاب دربارۀ هر يك از افرادى كه در اين گزينه نامشان آمده، چند سطرى كوتاه و رسا توضيحى آمده است (بدون ذكر مأخذ كه عمدتاً از فرهنگ معين است.) ترتيب قطعات نه برحسب موضوع و نه به ترتيب سوره‌ها است.[كتابشناسى ميبدى: 69 با افزودگى]
× × ×
ثروتیان، بهروز و مجید صدقی‌مهر:
علی علیه‌السلام در تفسیر کشفالاسرار میبدی، تهران: فرجام جام جم، ۱۳۸۶، ۱۱۴ ص.
کتاب در حقیقت، برگزیدهای از کشفالاسرار و عدّةالابرار است.
***
ج‍ام‍ع‍ی، محبوبه (عجمی):
داستان ه‍ای عرفانی: برگرفته از جلد اوّل گزیدۀ تفسیر کشفالاسرار خواجه عبدالله انصاری ، به قلم و تلخیص م‍ح‍ب‍وب‍ۀ ج‍ام‍ع‍ی (عجمی)،تهران: مؤسّسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، مؤسّسۀ چاپ و نشر عروج، چاپ ششم، ۱۳۸۸ (چاپ اول، ۱۳۷۸)، رقعی، بیست‌وهشت، ۶۰۳ ص.
***
جاودان، حبيبالله:
چراغ راه معرفت الهى، تهران: بىنا (حبیبالله جاودان)، 1372، وزيرى، 174 ص.
كتاب پس از فهرست موضوعات، به شناسايى خواجه عبدالله انصارى مىپردازد. هرچند در صفحه عنوان درج‌شده: اقتباس از رسائل جامع خواجه عبدالله، امّا متن برگرفته از كشف الاسرار است. نيز برخلاف مقدّمه، متن گفتارهايى از ديگر عرفا و مطالب و لطايف كشف الاسرار دارد. در پايان كتاب از ص 136-173 فرمان مالك اشتر چاپ‌شده است.
× × ×
جنّتی، یدالله:
دل‌واژه‌های نجوا: حمدیه‌ها و مناجات خواجه عبدالله انصاری، تهران: هستی‌نما (مجموعۀ پژوهش‌های عرفانی؛ ۱)، ۱۳۹۸، رقعی، ۲۰۰ ص. (فیپا).
کتاب حاضر برگزیدهای از کتاب کشفالاسرار و عدّةالابرار است که به «تفسیر قرآن» خواجه عبدالله انصاری نیز شهرت دارد و در آن سخنان خ‍واج‍ه‌‌ع‍ب‍دال‍له انصاری را نقل کردهاست.
***
خلیلی، انبیاء:
گلچینی از تفسیر ادبی، عرفانی خواجه عبدالله انصاری رحمه‌الله‌علیه، مصحح: نسیم مهین عبدالله زاده، تهران: منوچهری، ۱۳۹۵، رقعی، ۱۷۱ ص.
***
دانشپژوه، منوچهر:
برگزیده و شرح کشف الاسرار و عدّة الابرار، دب‍ی‍ر مجموعه ب‍ه‍اال‍دّی‍ن خ‍رّم‍ش‍اه‍ی، تهران: نشر پژوهش فرزان روز (مجموعۀ ادب ج‍وان)، ۱۳۷۶. ش‍ان‍زده، ۲۶۳ ص.
***
دانشگر، آذر:
فرهنگ اسرار و اشارات عرفانی در کشفالاسرار، تهران: زوّار، ۱۳۹۳، ۳۶۲ ص.
کتاب به نوعی برگزیده ای از کشف الاسرار و عدّةالابرار است.
***
دهقان [منشادی]، حسین:
تفسیر عرفانی قرآن کریم برگرفته از کشفالاسرار و عدّةالابرار، تصحیح و تحقیق: علی‌اصغر حکمت؛ به کوشش: حسین دهقان، تهران: جامی، ۱۳۹۲، ۱۰۱۶ ص. (فیپا)
کتاب نامبرده، برگزیدۀ کشف الاسرار و عدّةالابرار است.
***
رضایی، رحمت‌الله:
تفسیر کشفالاسرار و عدة الابرار، ویراستار: سیّده زینب جوادی، تهران: خلاق، 1391، ۱۱۳ ص.
این کتاب، برگزیدۀ کشف الاسرار و عدّةالابرار است.
***
ركنى يزدى، محمّدمهدى:
برگزيدۀ كشف الاسرار و عدّه الابرار ميبدى، تهران: سازمان مطالعه و تدوين كتب علوم انسانى دانشگاه ها (سمت)، مرکز تحقیق و علوم انسانی، چاپ سیزدهم، 1396(چاپ نخست، 1374)، وزيرى، شش، 288 ص.
كتاب در دو بخش فراهم گشته است؛ نخست: «كشف الاسرار از نظر ادبى» و ديگر «متن‌هاى برگزيده با توضيح لغات و نكات ادبى»؛ بخش نخست در حقيقت تلخيص و تحرير ديگرى از مقدّمۀ «لطايفى از قرآن كريم» خود اوست با افزودگي هايى از نظر محتوا و نكات تازهياب. امّا دومين بخش چنانكه در ديباچه نيز آمده، هفتاد و دو قطعۀ به‌گزين شده از «لطايفى از قرآن كريم» است (بيشتر از نوبت سوم كشف الاسرار). كتاب به انگيزۀ ارائۀ درس كشف الاسرار در رشتۀ كارشناسى ادبيّات فارسى دانشگاه ها بنياد شده، از اين رو قطعاتى برگزيده شده كه ساده و روان تر باشد و در بخش توضيح اعلام ناآشنا و واژهنامه، توضيحاتى افزون بر لطايفى دارد.
× × ×
ركنى يزدى، محمّدمهدى:
لطايفى از قرآن كريم، برگزيده از كشف الاسرار و عدّه الابرار، مشهد: آستان قدس رضوى، شرکت به نشر، چاپ سیزدهم، 1386، (چاپ اوّل، 1365)، وزيرى، 443 ص. كتابنامه به صورت زيرنويس.
گزيدهگر، كتاب را به دو دفتر تقسيم كرده است؛ دفتر نخست، شامل دو بخش بوده و هر بخش به چند گفتار تقسيم شده است كه هر كدام مقاله اى مستقل و بسيار سودمند است، به بحث پيرامون آشنايى با مفسّر و روش او در تفسير و خصايص ادبى (شامل: ترجمۀ آيات، نكات صرفى و نحوى و نثر موزون) كشف الاسرار مىپردازد و در حقيقت صورت تحوّل يافته و تكميل شدۀ مقالات قبلى مؤلّف است. دكتر ركنى از جمله كسانى است كه بيشترين تحقيقات را در زمينۀ تفسير عرفانى ميبدى به عمل آورده است (ر.ك: كتابشناسى ميبدى: 97 – 9). دفتر اوّل در 146 صفحه فراهم گشته است.
دفتر دوم كه شامل قطعات برگزيده از نوبت سوم كشف الاسرار است، با توضيحات كافى و وافى گزيده گر ذيل هر قطعه به انجام مى رسد. توضيحات دكتر ركنى بسيار راهگشا بوده و مى تواند در تصحيح مجدّد كشف الاسرار مطمح نظر ويراستاران قرار گيرد. بسيار نكات ناگشوده، گشوده گرديده. عبارات عربى و اقوال تصحيح شده است و صاحبان برخى از اشعار شناسايى شدهاند. نكات دستورى و لغوى و كلامى و فقهى و تصحيح اشتباهات چاپى و كتابتى نيز از نظر مؤلّف دور نمانده است.
فهرست هاى چندگانه و بسيار سودمند پايان بخش اين گزيده است. فهرست آيات، احاديث، سخنان بزرگان، اشعار عربى و فارسى، مآخذ، اعلام (همراه با توضيح اعلام ناآشنا) و واژهنامه از اين گونه است.[كتابشناسى ميبدى: 69 -70 با افزودگى]
× × ×
رواقی، علی و مهدی ملک ثابت:
قرآن کریم. ترجمه: ابوالفضل رشیدالدین میبدی، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب، ۱۳۸۸، وزیری، ۱۲۱۲ ص.
یکی از زیباترین و دلنشین ترین ترجمه‌های قرآن پاک است که با استادی و زبردستی ابوالفضل رشیدالدین میبدی. این عارف ّ دیار میبد در سده ششم قمری نگارش و سامان‌یافته و قرار بود این کتاب هم‌زمان با برگزاری همایش جهانی میبدی در سال ۱۳۷۴ چاپ شود که پس از ۱۱ سال به همت و پیگیری سید عبدالعظیم پویا و همکاری نشر میراث مکتوب چاپ‌شده است.
این کتاب به کوشش آقای دکتر مهدی ملک ثابت استاد ادبیات فارسی دانشگاه یزد و اشراف دکتر علی رواقی عضو فرهنگستان زبان ایران و بر پایه نوبت اوّل کشفالاسرار چاپ‌شده و برای زیبایی و ارجمندی. متن آن از قرآن به خط یکی از خوشنویسان نامی ایران به نام محمدحسین ارسنجانی برگزیده‌شده است که بسیار کتاب را دیدنی کرده است.
***
روحانی، سلیمان:
حکایات و لطایف: گزیده‌های آموزنده از پیر هرات، ساری: توسعۀ علوم، ۱۳۸۱، رقعی، ۱۶۸ ص.
کتاب حاضر برگزیدۀ کشفالاسرار و عدّۀ‌الابرار است که بر اساس مجالس تفسیر قرآن عبدالله انصاری تألیف شده است.
***
رياحى، محمّدامين:
بگشاى راز عشق، (گزيدۀ کشفالاسرار)، تهران: سخن (ميراث ادب فارسى،13)، چاپ سوم،1385(چاپ اول، 1373)، رقعى، 248 ص.
مجموعهاى است وزين و ادبى و برگرفته از بخش‌های عرفانى و قطعات شاعرانۀ كشفالاسرار، مؤلّف چنانكه خود گويد، كارى است ذوقى و نه تحقيقى و هدف، آشنايى جوانان با نثر زيبا و شاعرانۀ زبان فارسى است. كتاب پس از مقدّمۀ 26 صفحهاىِ نقدگونه دربارۀ ميبدى و چاپ کشفالاسرار، به پنج فصل زير تقسیم‌شده است: نیایش‌های پير هرات، ديگر سخنان پير هرات، قصّهها و گفتهها (حكايتى دربارۀ 43 نفر از پيران طريقت)، ترانهها و رباعىهاى برگزيده و تكبيتها.
بيشترين عنايت نويسنده به جلد نخست بوده، زيرا از مجموع 184 قطعه و 92 ترانه (رباعى) و 42 تكبيت، در اين گزيده 48 قطعه و 30 ترانه و 11 بيت از آنِ نخستين جلد است، شايد به‌واسطۀ همان آشنايى نخستين با جلد اوّل بوده است. برخى قطعات نيز شناسنامه ندارد.
در انجام كتاب نيز توضيحات لغوى، اعلام دشوار و فهرست‌های چندگانۀ عام، اشخاص، جای‌ها، کتاب‌ها و به‌ویژه واژه‌های دشوار فارسى آمده است. غلط‌های چاپى و غیر چاپی متن کشفالاسرار نيز در اين گزيده تصحیح‌شده است. مؤلّف دو پيوست در انجام كتاب به نشانۀ پيراستگى و پاكيزگى نثر ميبدى نسبت به ديگر نثرهاى هم‌زمان از کتاب‌های تذكره الاولياء و طبقات الصوفيه آورده است.
[كتابشناسى ميبدى: 68 با افزودگى]
× × ×
سادات ناصرى، سید حسن:
قرآن كريم با ترجمۀ نوبت اوّل از کشفالاسرار ميبدى، از روى متن مصحّح علی‌اصغر حكمت، با پيشگفتار سید حسن سادات ناصرى، تهران: ابنسينا، 1351، وزيرى، و + 440 ص.
اين چاپ تنها بر اساس نوبت اوّل کشفالاسرار كه ترجمۀ لفظى آيات بوده، تنظيم گشته است. به‌گونه‌ای كه در برابر هر صفحه از قرآن، ترجمۀ شيرين و شيواى ميبدى گذاشته‌شده است. سادات ناصری، دیباچه‌ای درزمینهٔ ویژگی‌های اين تفسير و اهميّت آن دارد.
[كتابشناسى ميبدى: 70]
× × ×
شافع (فتحى)، مخصوص:
گنجينۀ گفته‌های خواجه عبدالله انصارى از تفسير کشفالاسرار و عدّة الابرار، تهران: بىنا، 1354، وزيرى، 112 ص.
مؤلّف با ارادت تامّى كه به پير هرات دارد، به استخراج گفتارهاى شيوا و دلكش انصارى از درون كشفالاسرار دست يازيده است. امّا چه بسيار گفتارها را كه نمىتوان صاحبى براى آن شناساند. نه از تفسير خواجۀ هرات چيزى در دست است و نه ميبدى در همه‌جا تصريح به نقل‌قول از او نموده است. برخى جاها روشن نيست كلام از نَفَس مريد است يا از دمِ مراد.
در آغاز ديباچهاى در شرح احوال و آثار انصارى درج است، پس از آن 292 گفتار از پير طريقت آمده است. ترتيب گفتارها برحسب ترتيب سوره‌هاست. پايانبخش اين گزيده، شرح آيات و احاديث نبوى است.
[كتابشناسى ميبدى: 70-71]
× × ×
شرفی، فرح:
بحر بی‌پایان، زنجان: دانش زنجان، ۱۳۹۲،۲۷۵ ص.
این کتاب برگزیدۀ «کشفالاسرار و عدّةالابرار» بوده که م‍ع‍روف به تفسیر قرآن خواجه عبدالله انصاری است.
عنوان روی جلد: بحر بی‌پایان برگرفته از خواجه عبدا… انصاری.
***
شريعت، محمّد جواد:
گزيدۀ تفسير کشفالاسرار ابوالفضل رشيدالدّين ميبدى، تهران: اساطير، چاپ سوم،1380 (چاپ اوّل، 1373)، وزيرى، 272 ص.
دكتر شريعت كه سال‌ها با اين تفسير مأنوس بوده و نخستين كار علمى و ارزنده پيرامون كشفالاسرار را به نام «فهرست تفسير كشفالاسرار» ارائه كرده، اين بار به گزارش و گزيدهاى از اين تفسير براى بهرهجويى دانشجويان ادبيّات فارسى دست يازيده است.
گزيدۀ حاضر كه حاصل ذوق و سليقۀ مؤلّف در گزينش زيباترين دقايق عرفانى و حِكمَى كشفالاسرار است، متأسّفانه در هيچ جا نشان مآخذ آن نيامده. نگارنده اين سطور به‌واسطۀ مقابله بخش‌های برگزيدۀ خود با برگزيدۀ شريعت، ناچار بود قطعات را شناسايى كند و اين كار هرچند با صرف زمان زيادى همراه بود، امّا با يارى جستن از فهرست تفسير كشفالاسرار انجام پذيرفت وگرنه بدون فهرست، چنين كارى انجامنشدنى بود.
مؤلّف گزيدۀ تفسير را تنها از جلدهاى 1 تا 5 فراهم كرده و عنايتى به ديگر جلدهاى پنجگانه نداشته است؛ و عمدتاً از نوبت سوم است. حق آن بود كه نويسنده، مقدّمۀ جامعى براى آشنايى دانشجويان در آغاز آن ترتيب مىداد، حتّى اگر نقل كامل مقدّمه «فهرست تفسير» بود كه ديگر ناياب است و از دسترس دانشجويان به دور. توضيحات آن خوب، امّا خوب‌تر از آن «اعلام» است. جاى فهرست اعلام خالى است.
× × ×
ش‍م‍س‌ال‍دّی‍ن، مهدی:
داستان ه‍ای تفسیر کشفالاسرار، تهران: امیرکبیر: چاپ ششم، ۱۳۹۴ (چاپ دوم، ۱۳۷۶) وزیری، ۵۰۱ ص.
برگزیدهای از داستان‌های زیبا، شورانگیز و عرفانی کشفالاسرار و عدّةالابرار است.
***
عابدینی مطلق، کاظم:
الهی‌نامه خواجه عبدالله انصاری برگزیده و اقتباس از تفسیر کشفالاسرار، قم: نسیم کوثر٬ ۱۳۹۴،136 ص.
این کتاب که به کوشش و ویرایش کاظم عابدینی مطلق فراهم گشته. برگرفته از کتاب «کشفالاسرار و عدّةالابرار» اثر میبدی است. عنوان روی جلد آن: الهی‌نامه خواجه عبدالله انصاری: برگزیدۀ فرازهایی از تفسیر کشفالاسرار است.
***
فكرت هروى، محمّد آصف:
مناجات و گفتار پير هرات، كابل:؟، 1355،؟ ص.
بخش اوّل: مناجات‌ها و الهىنامهها.
بخش دوم: گفتار پير طريقت از کشفالاسرار، طبقاتالصوفيه و …[از مؤلّف]
***
فواکهی‌تهرانی، حبیبالله:
چهل گفتار از خواجه عبدالله انصاری در باب بسم‌الله الرّحمن الرّحیم: از مجموعه فصوص عرفان اسلامی،
تهران: ابتدا، ۱۳۸۸، ۴۸ ص.
کتاب حاضر برگزیدهای از کتاب کشفالاسرار و عدّةالابرار است که در آن سخنان خواجه عبدالله انصاری نقل‌شده است.
***
ک‍ام‍ی‍اب، حل‍ی‍م‍ه:
گلستان حق، برگرفته از تفسیر ادبی و عرفانی قرآن مجید، اثر: خواجه عبدالله انصاری، ب‍ن‍دران‍زل‍ی: رح‍ی‍م‍ۀ ک‍ام‍ی‍اب، ۱۳۸۵، ۴۷ ص.(فیپا)
این کتاب در اصل برگزیدۀ کشف الاسرار و عدّة الابرار است.
***
کشفی، اکرم:
چهل بسم‌الله از خواجه عبدالله انصاری، گردآوری و تنظیم: اکرم کشفی، تهران: بهشت جاوید، ۱۳۸۹ (چاپ قبلی: کاشف، ۱۳۸۶)، ۹۶ ص. (فیپا).
کتاب نامبرده برگزیدهای از کتاب کشفالاسرار و عدّةالابرار است که در آن سخنان خواجه عبدالله انصاری نقل‌شده است.
***
[گزیدۀ انتشارات کتاب سده]:
شاهکارهای نثر فارسی: گزیده‌ی کشفالاسرار، تهران: کتاب سده، ۱۳۹۶، رقعی، ۳۰ ص.
***
مازیار، عاطفه:
نگاه خداجو، تهران: همایش دانش، 1393، رقعی، ۱۰۰ ص.
کتاب حاضر خلاصه‌ای برگرفته از کتاب «کشفالاسرار و عدّةالابرار» است که خود شرح و ادامۀ تفسیر قرآن خواجه عبدالله انصاری است.
عنوان دیگر: خ‍لاص‍ۀ تفسیر ادبی و عرفانی قرآن مجید به فارسی از کشفالاسرار ده ج‍ل‍دی.
***
محمّدی، بهمن:
سیری در گفتار خواجه عبدالله انصاری، تهران: دستان، ۱۳۹۷، رقعی، [۱۳۵] ص.
کتاب حاضر برگزیدۀ دو کتاب «رسائل» تألیف: عبدالله بن محمّد انصاری (۳۹۶ – ۴۸۱ ق) و «کشفالاسرار و عدّةالابرار» تألیف احمد بن محمّد میبدی است.
ب: دیگر گزيدهها
اين بخش شامل کتاب‌هایی مىشود كه بخش‌هایی از آن اختصاص به كشفالاسرار دارد.
اسفندیار، محمودرضا:
منازل‌السائرین: عبدالله انصاری؛ بازنویسی و تلخیص: محمودرضا اسفندیار، تهران: همشهری، ۱۳۹۲،۱۳۲ ص.
کتاب حاضر برگزیدهای از دو کتاب «منازل السائرین» تالیف عبدالله بن محمد انصاری (۳۹۶ – ۴۸۱ ق) و «کشفالاسرار و عدّة الابرار» تألیف میبدی است.
***
انصارى، قاسم:
متون تفسيرى، ويراستار علىاصغر حلبى، تهران: دانشگاه پيام نور، چاپ چهارم، 1373، ص 140 – 147.
***
بحرالعلومى، حسين و ديگران:
نمونههاى نظم و نثر فارسى، تهران: فرهنگى و علمى، چاپ دوم 1363، ج 2، ص 71-62، 84 ، 362-358، 374-368.
***
بروجردى نجفى، مجتبى:
نمونهاى از تفاسير (1)، قم: آزادى، بىتا [مقدّمه 1400 ق]، ص 235-42.
***
جلالی شیجانی، جمشید:
لطایف عرفانی سورۀ لقمان بر اساس سه تفسیر عرفانی کشفالاسرار و عدّةالابرار، عرائس‌البیان فی حقائق القرآن و بیان‌السعاده فی مقامات العباده؛ ویراستار ادبی: صغری باغبان پرشکوه، شهرری: دانشگاه آزاد اسلامی واحد یادگار امام خمینی، ۱۳۹۵، 124 ص.
کتاب حاضر برگرفته از سه کتاب «کشفالاسرار و عدّةالابرار» اثر احمد بن محمد میبدی و کتاب «عرایس‌البیان فی حقایق‌القرآن» اثر روزبه‍ان‌ب‍ن اب‍ی‌ن‍ص‍ر روزب‍ه‍ان ب‍ق‍ل‍ی شیرازی و نیز کتاب «بیان‌السعاده فی مقامات‌العباده» اثر س‍ل‍طان‌م‍ح‍م‍د بن ح‍ی‍در س‍ل‍طان‌ع‍ل‍ی‍ش‍اه است.
***
رکنی‌یزدی، محمّدمهدی:
گزیده متون تفسیری فارسی: با تأکید بر کشفالاسرار و روض‌الجنان، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، مرکز تحقیق و توسعۀ علوم انسانی (زبان و ادبیّات فارسی، ۸۷)؛ مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۹۳، وزیری، چهل، ۲۰۴ ص.
تفسیر روض‌الجنان و روح‌الجنان اثر: ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، (قرن ۶ ق) است.
***
سادات ناصرى، حسن و منوچهر دانشپژوه:
هزار سال تفسير فارسى، سيرى در متون كهن تفسيرى فارسى، تهران: البرز، 1369، ص 271 – 93.
***
شريعت، محمّدجواد:
سخنان پير هرات، تهران: حبيبى (سخن پارسى،11) 1361، ص 77 – 188.
***
شمس‌الدیّن، سید مهدی:
مجموعۀ داستان؛ به کوشش: بنیاد بین‌المللی دعا، قم: قرآن صاعد، ۱۳۹۵، 4 ج…
مندرجات کتاب به‌قرار زیر است: ج.۱. داستان‌ها و حکایت‌ها، داستان‌های عبرت‌انگیز – ج.۲. داستان‌های تفسیر کشفالاسرار.
***
صفا، ذبيحالله:
گنجينه سخن، تهران: ققنوس، چاپ چهارم، 1363، ج 2، ص 119-23.
***
صفا، ذبيحالله:
گنج و گنجينه (نثر و شعر)، تهران: عطّار، چاپ دوم 1363، ص 143 – 7.
× × ×
گزيدههاى زير چاپ
انزابىنژاد، رضا:
گزينۀ كشف الاسرار، تهران: قطره، رقعى. [نقل از مؤلّف[
خرّمشاهى، بهاءالدّين:
قرآن كريم با ترجمۀ نوبت اوّل كشف الاسرار، به كوشش بهاءالدّين خرّمشاهى، تهران: اسپرك. [نقل از مؤلّف[
فكرت هروى، محمّد آصف:
مناجات و گفتار پير هرات، تهران: اساطير، چاپ دوم.
کتاب‌نامه
به‌غیراز گزیده‌های موجود در متن، از این منابع نیز بهره گرفته‌شده است:
الف – کتاب
افشار، ایرج: مجموعۀ کمینه: مقاله‌هایی در نسخه‌شناسی و کتابشناسی، تهران: فرهنگ ایران‌زمین، ۱۳۵۴.
برگل. یو.ا: ادبیّات بر مبنای استوری، ترجمۀ: یحیی آرین پور و دیگران، تهران: مؤسّسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1362، ج 1.
حائرى، عبدالحسين: فهرست كتابخانه مجلس شوراى ملّى: تهران: كتابخانه شوراى ملّى، ج 10. بخش دوم و سوم، 1347.
حمیدیّه، کتابخانه سی سنده محفوظ کتب موجوده نک دفتریدر، دارالخلافه العلیّه، 1300.
دانشپژوه، محمّدتقی: فهرست میکروفیلم‌های کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، تهران: کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران،1363، ج 3.
دانشپژوه محمّدتقی: فهرست نسخه‌های خطّی کتابخانه مجلس سنا، تهران: دانشگاه تهران (چاپخانه)، ۱۳۴۱، ج 2.
دانشپژوه محمّدتقی و ایرج افشار: نسخه‌ها، نشریۀ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، تهران: کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، 1340 و 1346، ج 1 و 5.
دانشپژوه، منوچهر: برگزیده و شرح کشفالاسرار و عدّة الابرار، تهران: فرزان روز، 1376.
راس‍ت‍گ‍ار، ف‍خ‍ری: فهرست کتابخانۀ مجلس شورای ملّی، تهران: مجلس (چاپخانه)، 1348 ، ج۱۰. کتب خطّی فارسی و عربی و ترکی.
روان فرهادی، عبدالغفور: خواجه عبدالله انصاری، ترجمۀ مجدالدّین کیوانی، تهران: مرکز، 1377.
سیفی، علی‌اصغر: «تأثیر روح الارواح بر تفسیر کشفالاسرار»، یادنامۀ ابوالفضل رشیدالدّین میبدی: یدالله جلالی پندری، یزد: انتشارات یزد، 1378، ج 1.
فاکر، محمّد: فرزانگان میبد، قم: قدس، 1381.
مسرّت، حسین: پرده‌گشا، راز نما (مروری بر زندگی و آثار رشیدالدّین میبدی)، تهران: همشهری، 1389: کتابشناسی ابوالفضل رشیدالدّین میبدی:، یزد: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی یزد، 1374.
م‍نزوی، احمد: فهرست کتابخانۀ مجلس شورای ملّی، زیر نظر: ایرج افشار، محمّدتقی دانشپژوه، ع‍ل‍ی‍ن‍قی م‍نزوی، تهران: انتشارات کتابخانه، ادارۀ بررسی و تحقیق مجلس شورای اسلامی،1348 ، ج.۱۷. کتب خطی فارسی و عربی و ترکی.
میبدی، رشیدالدّین ابوالفضل: تفسیر کشفالاسرار و عدّة الابرار، به کوشش: علی‌اصغر حکمت، تهران: امیرکبیر، چاپ پنجم، 1371، 10 ج.
ب- نشریه
استادی رضا: «ابوالفضل میبدی و کشفالاسرار» کیهان اندیشه، ش 56 (فروردین – اردیبهشت 1375).
روان فرهادى، عبدالغفور(؟؟؟) : «شناسايى صد ميدان»، صوفى، ش 34.
دیگر منابع:
تارنمای کتابخانۀ ملی ایران www.nlai.ir
راهنمای کتاب، س 16، ش 7-9 (مهر – آذر 1352).
* فرهنگ یزد، دورۀ 2، ش3، پیاپی 7 (پاییز 1399): 91-120.