به گزارش روابط عمومی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، یکصد و پنجاه و چهارمین نشست از سلسله نشست‌های متن پژوهی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب که به رونمایی و معرفی کتاب «مُثمر» اختصاص داشت با همکاری وبینار بهشتی در ساعت ۱۸ روز دوشنبه ۱۸ مرداد‌ماه ۱۴۰۰ برگزار شد.
در این نشست، ریحانه خاتون رئیس پیشین گروه فارسی دانشگاه دهلی، علی‌اشرف صادقی زبان‌شناس و عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی، و سیدمحمد راستگو استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه کاشان و مصحح اثر، به ایراد سخنرانی پرداختند. مدیریت این نشست را سمیه شکری عهده‌دار بود.
«مُثمِر» نخستین کتاب فارسی دربارۀ زبانشناسی و علم‌اللُّغه محسوب می‌شود. این اثر نوشتۀ سراج‌الدین علی‌خان آرزو است. سراج‌الدین علی‌خان آرزو، (۱۰۹۹-۱۱۶۹ق)، شاعر، نویسنده، ادیب و دانشمند برجستۀ سدۀ دوازدهم است که در میان نوشته‌های او کتاب «مثمر» جایگاهی ویژه‌ای دارد.
علی‌اشرف صادقی زبان‌شناس و عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی:
سراج‌الدین علی‌خان آرزو مرد فرهیخته و دانشمندی بوده است این قضیه از بررسی کتاب برای‌مان یقین می‌شود. ایشان عربی را خوب می‌دانسته، دیوان‌های شعرای قدیم را خوب می‌دنسته، به دیوان‌های شعرای شبه‌قاره هم آگاهی کامل داشته و در کتاب از آنها هم بسیار شاهد می‌آورد. سراج‌الدین علی‌خان آرزو در ایران نبوده و فارسی را در هند یاد گرفته است. مطالبی که در این کتاب گفته شده قسمی‌اش مطالبی است که در متون سابق بر آن، آمده بود که لغو هست و امروزه مورد استفاده قرار نمی‌گیرد و باید تصریح بشود که این مطالب صحیح نیست، مثلاً اشارهٔ ایشان به ابراهیم زردشت. بعضی مطالب کهنه است، مثل مکتوب زردشت به پادشاه هند و نظایر اینها. اینها شاید نیاز به تحشیه داشته باشد که با رجوع به کتاب‌ها می‌شود به آنها پی برد.
در مورد تبدیلات باید عرض کنم که یک مقداری از اینها مربوط به شعر هست. و اینها احتمالاً مربوط به تلفظ عموم مردم نبوده، مثلاً عَیّار را مردم عَیار تلفظ می‌کردند یا اینکه به ضرورت شعر این تشدیدش برداشته شده بوده است.
بعضی اشتقاق‌هایی که سراج‌الدین علی‌خان آرزو به دست می‌دهد، اینها بعضی‌هایش خیال‌پردازی است. اینها نیاز به توضیح دارد و دلیلش معلوم نیست، مثلاً شبانگاه را گفته که جای شب است، درست نیست.
گیومرت یا همان کیومرث خودمان را می‌گوید مردی گویا است. این اشتقاق عامیانه است و موارد زیادی از این مقوله یادداشت کردم که بعدها اینها را در اختیار میراث مکتوب قرار می‌دهم.
آنچه در مورد بعضی از مصوت‌ها در کلمات عربی گفته است اینها گرایش زبان فارسی از امثله و شواهدی که آورده را نشان داده است، مثل هذیان تلفظش عوض شده است.
سراج‌الدین علی‌خان آرزو آنچه در مورد تشدید گفته است مطالب خیلی خوبی میباشد. ایشان گفته که تشدید در زبان فارسی خیلی کم است. اما در کل بعضی نکاتی که دربارهٔ تشدید است نیاز به بازنگری دارد.
در همین ضمن اطلاعات خوبی بدست می‌دهد، مثلاً بعد از سین و شین در بعضی کلمات فارسی یک «ت» اضافه می‌شود، فراموشت را مثال می‌زند که مثال درستی است.
نکتهٔ بعدی راجع به استعمال توران و فارسی تورانی است. هندیها و آرزو از ایران و توران صحبت می‌کنند. این توران یعنی ماورالنهر، یعنی تاجیکستان و ازبکستان (شهرهای سمرقند و بخارا و خجند و امثال اینها) که تلفظ بورانی به تعبیر آنها و به تلفظ امروزی تاجیکی، همراه با ظهیرالدین محمد بابر به هند آمد و تمام کادر اداری‌اَش همه فارسی‌زبان بودند، و آمدند این فارسی را وارد هند کردند و هندیها به این فارسی فارسی تورانی گفتند.
یک ویژگی سراج‌الدین علی‌خان آرزو این است که ایشان بسیار نقاد است و نقدهای بسیاری را در این کتاب آورده که نمونهٔ آن انتقاد به برهان قاطع است.
نکتهٔ بعدی در مورد آبادیان است. اینها گروه مجعولی هستند که در هند به وجود آمدند و مطالب عجیب و غریبی زیادی را به دروغ نشر دادند. این مطالب اول در دساتیر آمد و بعدها در دبستان المذاهب و شارستان چهارچمن و در نهایت برهان قاطع ظهور یافت. سراج‌الدین علی‌خان آرزو در نقل بعضی موارد از ایشان تقصیر نداشته و اینها را واقعی می‌پنداشته است.
سیدمحمد راستگو استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه کاشان و مصحح اثر:
در ابتدا آقای راستگو عطف سخنان استاد علی‌اشرف صادقی نکاتی را بیان کردند که این کتاب اهمیتش برای روزگار خودش است. امروزه خیلی از مطالبش درست نیست. و در واقع ریشه‌شناسی‌های عوامانه‌ایست که امروزه روشن شده است که درست نیستند. ولی اینها ارزشِ این کتاب را با توجه به زمان تألیفش کم نمی‌کند. زیرا که علم همین‌گونه شکل گرفته و ما باید قدردان دانشمندان گذشته‌مان باشیم. نکتهٔ دومی که ایشان فرمودند این بود که بله! مطالبی که در مثمر آمده است حتماً توضح می‌خواهد و قصد ما هم این است که تحشیات و تعلیقات را تنظیم کرده و در جلد دوم راهی بازار کنیم. مطالب این کتاب چه آنهایی که مفیدِ فایدهٔ امروز هستند و چه آنهایی که مبهم هستند و چه آنهایی که غلط هستند باید وارسی شده و در مورد آنها نوشت که این مهم را به جلد بعدی اختصاص داده‌ایم.
اما در مورد سراج‌الدین علی‌خان آرزو، ایشان بسیار آدم دقیق النظر، خوش‌فکر و خوش‌ذهنی بوده‌اند، حوزهٔ مطالعاتی گسترده‌ای داشته‌اند و در آنها تألیفات زیادی هم به یادگار گذاشته‌اند. ایشان سبکشناسی به تمام معناست و در مباحث بلاغی حرف‌های تازه‌ای را به میان آورده‌اند. مهمترین نکته در مورد سراج‌الدین علی‌خان آرزو شاید این مرود باشد که ایشان ذهن بسیار نقادی دارند طوری که در اکثر نوشته‌های ایشان این مایهٔ نقادی را می‌بینیم.
در مورد تصحیح کتاب باید عرض کنم که این موضوع برمی‌گردد به به حدود سی سال پیش، این‌گونه که با پیشنهاد استاد شفیعی کدکنی من حاضر به تصحیح این کتاب شدم. استاد شفیعی نسخهٔ خودشان را هم در اختیار بنده گذاشتند و نسخه‌های دیگر هم تهیه کردیم و از همان موقع کار روی مثمر برای من شروع شد. کتاب خیلی جاهاش افتاده بود. نثر و سبک نوشته‌های هندی بسیار پیچیده است. کتاب مشکل‌خوان بود و افتادگی زیاد داشت و به شکلی که نمی‌شد آن‌گونه در دسترس عموم قرار داد. تصحیح ریحانه از مثمر اشکلاتی داشت. و لازم بود یک کتاب منقح‌تری انجام بشود و بعد در دسترس عموم گذارده شود. در این دوره یک نسخه از اثر را پیدا کردیم که به احتمال بسیار زیاد مربوط به خط خود مؤلف است که بسیار بدخوان و حتی ناخوان است طوری که اگر نسخه‌های بعدی را نداشتیم نمی‌توانستیم از آن بهره ببریم اما در نهایت بسیار به ما کمک کرد.
در مورد روش تصحیح این کتاب هم باید عرض کنم که روش تصحیح من در این کتاب بیشتر به شکل گزینیشی است. یعنی این چند نسخه را پیش روی خودم گذارم و با عقل خودم آنها را ارزیابی کرده و در هر قسمت که آن نسخه بهرت بود را نسخهٔ اصلی قرار دادم و از دیگر نسخه‌ها هم در پانوشت بهره بردم؛ اما تا جایی که ممکن بود نسخهٔ خط مؤلف را مورد توجه قرار دادم.
یک نکته هم در مورد نسخهٔ مورد نظر که ما اعتقاد داریم به خط مؤلف است این مورد میباشد که این نسخه به احتمال فراوان نسخهٔ پیش‌نویس سراج‌الدین علی‌خان آرزو بوده، طوری که از خط‌خورده‌گی‌های فراوان و حاشیه‌نویسی‌های زیادی که دارد و همچنین در قیاس با نسخه‌های بعدی و کم و زیاد شدگی‌هایی که در آنها بوده این نتیجه به ذهن متبادر می‌شود که این نسخه نسخهٔ پیش‌نویس سراج‌الدین علی‌خان آرزو بوده و احتمالاً بعد از آن از روی آن یا خود سراج‌الدین علی‌خان آرزو و یا به دستور او نسخهٔ اصلی را تهیه کردنه‌اند.
ریحانه خاتون رئیس پیشین گروه فارسی دانشگاه دهلی:
کتاب مثمر رسالهٔ دکتری من در سال ۱۹۹۱ میلادی است. مثمر یکی از مهمترین کتاب‌های زبانشناسی است که در سال ۱۱۶۴ مساوی ۱۷۳۴ میلادی به نگارش در آمده است. مثمر مبنی بر ۴۱ اصل آمده است که بعضی اصل‌ها کوتاه و بعضی‌ها بلند میباشد. هر اصل مربوط به مسائل مختلف است که بعضی از اصل‌ها هم خود منقسم شده است.
کتاب مثمر کوششی مفید در علم اصول لغت به سبک مزهر جلال‌الدین سیوطی است. سیوطی کوشش خود را برای علم لغت عربی قرار داده و آرزو همین روش را در فارسی به کار برده و کتاب مثمر را نگاشته است.
