ميراث مكتوب: دكتر موسوي گرمارودي در نشست مركز پژوهشي ميراث مكتوب گفت : بايد ببينم “علي نامه” اين سروده رزمي شيعي به لحاظ هنري تا چه حد برابر اصل است، يعني بهره آن از شاهنامه وجايگاه شعري آن تا چه حد بوده است؟
وي كه در نشست رونمايي از نسخه برگردان علي نامه، سخن مي گفت ، افزود: منظومه هاي روايي شعر فارسي را از يك ديدگاه مي توان به منظومه هاي حماسي، بزمي، حكمي وعرفاني تقسيم كرد.در ميان منظومه هاي روايي، رزمي يا حماسي “شاهنامه فردوسي”بر چنان قله اي ايستاده كه پس از او همه به بلنداي شعر او چشم دوخته و به اقتفاء او گام برداشته اند، ولي هيج يك از دامنه هاي كار او پا فراتر ننهاده اند.او خود نيز كار نا تمام دقيقي را پي گرفته ، اما چنان به استادي واستواري وتوان وتفاوت كار خويش اطمينان دارد كه با اعتماد به نفس كامل درباره همان هزار بيت شعر دقيقي كه در كتاب خود هوشمندانه گنجانده، مي گويد:
نگه كردم آن نثر سست آمدم بسي بيت ناتندرست آمدم
وبه راستي هيچ يك از پيروان ومقلدان بي شمار او تا امروز نظيري هماورد شاهنامه نياورده اند، در اين ميان ، دسته بزرگي هم يافت مي شوند كه موضوعات ديني شيعي را به پيروي از شاهنامه ،به بحر متقارب مثمن مقصور يا محذور سروده اند كه مشهور ترين آنها با سير سنوي عبارتند از:”علي نامه “مورد بحث،”خاوران نامه “در قرن نهم، “حمله حيدري، ميرزا محمد رفيع باذل مشهدي”سروده آخر قرن 11 واوايل قرن 12 وتكلمه آن از “آزاد كشميري”سروده پس از مرگ باذل به خواهش پسر عموي باذل وتكمله آن از”ابوطالب مير فندرسكي”سروده1335 ،”دلگشانامه غلامعلي آزاد بلگرامي”سروده 1131،در خونخواهي مختار از شهداي كربلا ،”حمله حيدري ملا بمانعلي راجي كرماني”سروده نيمه اول قرن 13،”خداوند نامه فتحعلي خان صبا” ملك الشعرائ دربار فتحعلي شاه، با 30 هزار بيت كه طولاني ترين حماسه ديني فارسي وسروده اوايل قرن 13 است، “ارديبهشت نامه محمد علي سروش اصفهاني”زندگي چهارده معصوم سروده اوايل نيمه دوم قرن 13 ،”افتخار نامه حيدري،
از ميرزا مصطفي افتخار العلما”سروده آخر قرن 13 وچاپ سنگي شده در 1310 ه.ق.
دكتر موسوي گرمارودي در ادامه گفت: اينك من كه در بررسي كتاب”علي نامه” ، نه فرصت ونه بضاعت علمي تحقيق عنيق به قول همزبانان تاجيك داشتم ،ناچار در حوزه علايق خويش ،يعني شعر وچند وچون آن به استحساناتي آن هم، بسنده كنم و ببينم اين سروده رزمي شيعي به لحاظ هنري تا چه حد برابر اصل است، يعني بهره آن از شاهنامه وجايگاه شعري آن تا چه حد بوده است؟براي رسيدن به اين مقصود ،ناگزير از پاسخ دادن به اين سؤال مقدريم، تابه قول علما دفع دخل مقرر كرده باشيم وآن اينكه؛ صرف نظر از محتوا آيا شعر روايي را ، شعر به معناي اخص مي توان دانست؟برخي از منتقدان اصولاٌ اشعار روايي را شعر به معناي الأخص نمي دانند،بنابراين سوال كه اگر اين سخن درست است آيادر مورد شاهنامه وسپس پيروان آن از جمله “علي نامه”نيز صادق است ياخير؟،در پاسخ به اين سوال ناگزير از ذكر يك مقدمه ام. هر شعري ،صرف نظر ازمحتواي آن،در مراحل خلق وابداع از دو بخش مشخص بيروني ودروني تشكيل مي يابد كه بخش دروني آن را قدما”قريحه”مي ناميدندو دست يافتني نيست،حتي از دسترس خود شاعر نيز بيرون است، مثل ملاحت،تن وطنين صدا كه از تصرف آواز خوان بيرون است. شعر حقيقي وناب خود به سراغ شاعر مي آيد وبه محض آنكه به سراغ آن بروند، رويي نشان نخواهد داد و از همين جاست كه مولوي مي گويد:
تو مپندار كه من شعر به خود مي گويم تا كه هشيارم وبيدار يكي دم نزنم
وي با اين پرسش به سراغ علي نامه مي رود :آيا “علي نامه”نيز شعر به معني الأخص دارد؟استاد “دكتر شفيعي كدكني”در مقدمه عالمانه خود در چاپ عكسي اين كتاب در اين مورد نظر داده اندونظرشان فصل الخطاب است.ايشان مرقوم داشته اند:«باچشم پوشي از خطاهاي بي شمار كاتب وبعضي ضعف هايي كه احتمالاً متوجه شخص گوينده است، مي توان گفت كه”ربيع”يعني سراينده”علي نامه”بعضي ابيات خوب وقابل توجه نيز سروده است.ازميان يازده تا دوازده هزار بيت موجود دراين نسخه مي توان حدود دو،سه هزار بيت قابل نقل وحتي ستايش برانگيز يافت(مقدمه،ص33)»سه هزار بيت ستايش برانگيز آن هم باداوري يكي از برجسته ترين سخن سنجان وشعر شناسان روزگار ،توفيق كمي درشاعري نيست.به نظر من اگر چاپ حروفي منقهي از آن نقش يابد كه در ان انواع خطاهاي كاتب كه بنده تعمقي هم كردم وسروران من هم تعمق كردند ومي دانند كه فوق العاده زياد است واز حدود بيست نوع مشكلات كتابت تجاوز مي كند.به نظر من در چاپ حروفي منقهي از آن -البته آقاي دكتر مژده دادند كه به اين كار مشغول هستند وانشاءالله چاپ حروفي هم خواهد شد وبزودي در دسترس قرار خواهد گرفت_ بايد انواع خطاهاي كاتب به ويژه افتادگي ها،كشف وتصحيح شود.
موسوي گرمارودي افزود:دليل برتري “علي نامه” بر منظومه هاي ديني حماسي بعد از خود، اين است كه زبان”علي نامه”به سبب آنكه در482 سروده شده_ يعني حدود 50 سال پس از فردوسي وتنهادر زبان ونه در جوهر شعري_به طور طبيعي وخود بخود بسيار شبيه زبان شاهنامه است واين ، نكته باريك ودقيقي است،بويژه در حوزه واژگان، اين مطلب صادق تر است. در اين بين ،تفاوت زبان “علي نامه”با شاهنامه در شمار لغات عربي است كه طبعاًبه دليل موضوع ديني وزمينه عربي داستان “علي نامه”بسيارافزون تر است .بنده همچنين مي خواهم يادآور شوم كه مؤدب به نظر رسيدن سراينده”علي نامه” تنها نسبت به خلفاي راشدين است وچنان نيست كه مانند فردوسي كه در سراسر شاهنامه ادب كلام دارد، همواره مؤدب باشد،مثلاًدرباره عمروعاص مي گويد:
دگر عمرك عاص گَنده دهن كه بُد خال عثمان پاكيزه تن
ودر مورد مروان مي گويد_كلمه كجا در اينجا حرف ربط است وچون اينها موقوف المعاني هستند من بيت شاهد را عرض مي كنم ._
كجا بود مروان دون آن زمان به شهر كسان اندرون آن زمان
كه آن سگ بُد از راندگان نبي چوسر بُد بر اهل نفاق آن شقي
اينجا ديگر دشنام بي�’ن مي دهد.پس اين شخص ذاتاًمؤدب نيست،اونسبت به خلفاي راشدين مؤدب است ومن فكر مي كنم به تقيه است .
گفتني است “همايش امام علي (ع) و ميراث ” به مناسبت عيد غدير خم و به منظور رونمايي از كتاب علي نامه (چاپ حروفي) ، نهج البلاغه آتشي و چند اثر ديگر روز شنبه 6آذرماه در تالار علامه اميني در كتابخانه دانشگاه تهران برگزار مي شود.
اين همايش توسط مركز پژوهشي ميراث مكتوب و با همكاري وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي ،دانشگاه تهران ، موسسه كتابخانه و موزه ملي ملك ، شبكه چهار و راديو فرهنگ از ساعت 10 صبح آغاز و تا ساعت 17 ادامه خواهد داشت.