میراث مکتوب- روز 21 اسفندماه روز بزرگداشت نظامی گنجوی نامیده شده است. به همین مناسبت مروری بر کتاب‌های منتشر شده از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب مرتبط با نظامی گنجوی داشته‌ایم. این کتاب‌های طی ماه‌های اخیر به چاپ رسیده‌اند.
زبان خیال‌انگیز نظامی
«زبان خیال‌انگیز نظامی» اثری است از هلموت ریتر (1971-1893) که با ترجمۀ سعید فیروزآبادی از زبان آلمانی به فارسی ترجمه شده است. ترجمۀ این اثر با پیشنهاد دکتر علی‌اشرف صادقی، استاد برجستۀ زبان‌شناسی صورت گرفته و ایشان نسخۀ شخصی خود را در اختیار مؤسسه و مترجم قرار داده‌اند.
نویسندۀ کتاب حاضر هلموت ریتر که اثر مشهور او، «دریای جان» در شرح و تفسیر اندیشه‌های عطار به فارسی ترجمه شده است، پس از تحصیل شرق‌شناسی در دانشگاه هاله و استراسبورگ در جنگ جهانی اوّل به عنوان مترجم زبان‌های عربی، ترکی و فارسی ارتش آلمان در عراق و فلسطین خدمت می‌کند و بعد از این دوره در سال 1919 م رسالۀ استادی خود را می‌نگارد. علاقۀ ریتر به نظامی باعث شد که با همکاری یان ریپکا هفت پیکر (1934م) نظامی را ترجمه و منتشر کند. هلموت ریتر از سال 1926 م تا پایان جنگ جهانی دوم رئیس شعبۀ انجمن شرق‌شناسی آلمان در استانبول و یکسره سرگرم گردآوری، ترجمه و تألیف آثار در قلمرو ادبیات فارسی، ترکی و عربی بود. کتاب حاضر در سال 1927 م در ضمیمه‌های نشریۀ اسلام منتشر شد.
ریتر در این اثر همچون بیشترِ آثار سدۀ نوزدهم میلادی نگرشی خاص از ادبیات تطبیقی دارد و در این راه شعر گوته و شاعران عرب را با نظامی مقایسه می‌کند و به دنبال بررسی و معرّفی ادبیات فارسی از دیدگاه‌های مختلف است. ریتر در این اثر بیشتر به مقام انسان و طبیعت در آثار نظامی پرداخته است.
«زبان خیال‌انگیز نظامی» شامل پنج بخش است. «توصیف طبیعت»، «انسان موضوع نگرش و توصیف»، «انسان و طبیعت»، «انسان در مقام موضوعی دارای رفتار و تجربه حسی» و «تأثیر ایجابی صور خیال در شعر» عناوین بخش‌های این کتاب است. در بخش پیوست این کتاب یادداشت‌های نگاشته شده توسط مترجم و واژهنامه (آلمانی- فارسی) در کنار فهرست اعلام (اشخاص) گنجانده شده است.
کتاب «زبان خیال‌انگیز نظامی» در مجموعۀ آثار نظامی‌پژوهی از سوی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب و با مشارکت مؤسسۀ فرهنگی حکیم نظامی تبریز منتشر شده است.
نسخۀ هنری مصوّر خسرو و شیرین نظامی
یکی دیگر از آثار مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، نسخۀ هنری مصوّری از «خسرو و شیرین نظامی» به خط اظهر تبریزی (سدۀ نهم هجری) است که به‌صورت نفیس به چاپ رسیده است. این اثر نسخه برگردان نفیس دستنویس به نشانی Persian Ms . 6 کتابخانۀ جان رایلندز منچستر انگلستان با مقدمۀ شیوا میهن است.
ظهیرالدّین اظهر تبریزی (کاتب این اثر) از جمله شاگردان مشهور جعفر تبریزی است. بیشتر تذکره‌ها، تراجم‌نویسان، رسالات خط و منابع تاریخ و تاریخ هنر به نام اظهر و اهمّیت او در تاریخ خوش‌نویسی ایران و تکامل نستعلیق ارجاع داده‌اند و نقش او را در حلقۀ اتّصال بین استادش جعفر تبریزی و برجسته‌ترین شاگردش سلطانعلی مشهدی بررسی کرده‌اند.
نسخۀ «خسرو و شیرین نظامی» به خط اظهر تبریزی در قرن نهم در دربار تیموریان کتابت شده و در قرن دهم و در دربار صفویان مجدداً تجلید شده، و تذهیب و تصویر به آن اضافه شده است. پس از آن احتمالاً حدود دو قرن در دربارهای ایران نگهداری می‌شده است تا اینکه در قرن ۱۸ میلادی (۱۲ق) از کتابخانۀ احمد پاشازاده (۱۷۹۱-۱۷۴۹) سر درآورده است. شیوا میهن با بررسی سفر طولانی این نسخۀ نفیس و تملّک آن به دست برخی کسان، می‌نویسد در سال ۱۹۰۱ لیندسی بخشی از نسخه‌هایش از جمله «خسرو و شیرین» را به انرکیتا رایلندز برای نگهداری در کتابخانۀ جان رایلندز فروخت.
نقد و بررسی نگاره‌های خمسۀ نظامی گنجه‌ای
مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب کتاب «نقد و بررسی نگاره‌های خمسۀ نظامی گنجه‌ای» اثر قاسم علی سلطان (مورخ 968 هجری قمری) را نیز با مقدمه و پژوهش علی‌اصغر میرزایی‌مهر به صورت نفیس منتشر کرده است. این اثر نسخه برگردان نفیس دستنویس به نشانیSuppl. Person 1956 شعبۀ شرقی کتابخانۀ ملی پاریس است.
این نسخه در عهد شاه طهماسب صفوی یعنی در حدود500 سال پیش تولید شده است. این کتاب در زمرۀ نسخه‌های سلطنتی نبوده بلکه به همت و حمایت حاکمی هنردوست به نام «قاسم‌علی سلطان» که از سران دولت شاه طهماسب و حاکم شهر شوشتر بوده، پدید آمده است و امروزه در کتابخانۀ ملی فرانسه در پاریس نگهداری می‌شود.
این اثر هر پنج داستان نظامی یعنی مخزن الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت‌پیکر و شرفنامه را دربردارد و با 63 نگارۀ هنرمندانه، از نسخه‌های پرتصویر عصر خود به شمار می‌رود که خوشبختانه افتادگی یا آسیب‌دیدگی جدی ندارد. این اثر برای بررسی تاریخ نگارگری ایران در نیمۀ دوم سدۀ دهم هجری و چند و چون فعالیت هنرمندان در کارگاه‌های غیردرباری بسیار کارآمد است.
مطالب این اثر نفیس در دو بخش تنظیم شده است. بخش نخست به کتابشناسی نسخه اختصاص دارد. در این قسمت مؤلف کوشیده است تا کلیّت کتاب را از جهات گوناگون مورد بررسی نقادانه قرار دهد. جایگاه و اعتبار تاریخی و هنری نسخه را گوشزد نموده و خالق آن و حامی و سفارش دهنده و شرایط و محل احتمالی تولید و سبک و سیاق هنری را بازشناساند.
اما بخش دیگر این اثر مطالعۀ تک‌تک نگاره‌هاست. در این جا ابتدا موضوع نگاره با استفاده از سرودۀ نظامی برای خواننده توضیح داده می‌شود. آنگاه بازتاب آن به زبان رنگ و نقش بیان می‌گردد و ارزش‌های هنری و تصویری نگاره پژوهیده می‌شود. هر چند نگاره‌هایی با مضامینی مختلف شرح و بسط‌های متفاوتی می‌طلبند اما تلاش بر همسانی تحلیل‌ها و اختصار مطالب بوده است.
توصیف و تحلیل دستنویسِ خمسۀ نظامی گنجه‌ای
مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، اثر نفیس دیگری را نیز با عنوان «خمسۀ نظامی گنجه‌ای» به تازگی منتشر کرده است. در این اثر، دستنویس Suppl.Peresan1029 از کتابخانۀ ملّی فرانسه مورد توصیف و تحلیل قرار گرفته است. در این اثر شاهکاری هنری از سدۀ یازدهم (۱۰۲۹-۱۰۳۴ هـ.ق) از سوی فرانسیس ریشار، فهرست‌نگار، پژوهشگر نسخه‌های فارسی، مدیر بخش هنرهای اسلامی موزۀ لوور توصیف و تحلیل شده و محمدحسین مرعشی نیز کار ترجمۀ آن را بر عهده داشته است.
مرعشی در مقدمۀ خود این دست‌نوشته را یکی از نفیس‌ترین نسخه‌های نظامی دانسته و اعتقاد دارد که این اثر در فاصلۀ سال‌های ۱۰۲۹-۱۰۳۴ق به خط عبدالجبار اصفهانی، از شاعران میرعماد حسنی، کتابت شده است. نگارگر آن حیدرقلی نقاش و حامی او احتمالاً محب‌علی از حاکمان صفوی در شمال خراسان است.
این نسخه در 386 برگ رحلی بزرگ، بر روی کاغذ شرقی، در چهار ستون ۲۰ سطری کتابت شده و کراسه‌های آن به شیوۀ کراسه‌بندی در ایران قرن دهم و یازدهم قمری از چهار دوبرگی (۱۶ صفحه) تشکیل شده است. متن دارای جدول‌هایی است با ترتیب رنگ‌های آبی، سیاه، طلایی، شَنگرفی، طلایی و سبز روشن. قسمت‌هایی از متن، اندکی زرافشان است.
فرانسیس ریشار، مؤلف اثر این نسخه را نمونۀ باشکوه از هنر کتاب‌پردازی ایران می‌داند و می‌نویسد: «این اثر، بدون شک یکی از زیباترین کتاب‌های مُذهَّب فارسی است که در دورۀ سلطنت شاه عباس اول، ملقب به کبیر، ساخته شده است.
به گفتۀ مترجم، کتابخانۀ ملّی پاریس نسخۀ ۱۰۲۹ را از بیوۀ لوئی ژان‌باتیست نیکولا، مترجم سفارت فرانسه در تهران، در ۲۰ ژانویۀ ۱۸۷۷ خریداری کرده است.
مخزن الأسرار نظامی
مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب «مخزن الأسرار نظامی» به خط میرعلی هروی (مورخ 944 هجری) را نیز به عنوان اثری نفیس منتشر کرده است. این اثر نسخه برگردان نفیس دستنویس به نشانی Supplement person 985 کتابخانۀ ملّی فرانسه است.
این کتاب با مقدمۀ علی صفری آق‌قلعه نسخه‌شناس و پژوهشگر این مؤسسه در 65 صفحه منتشر شده است. مخزن الأسرار و نظامی گنجوی، تاریخ سرایش مخزن الأسرار و همچنین بررسی محتوای این اثر، مطالبی است که در مقدمه آن آمده است.
صفری، میرعلی هروی، خوشنویس این نسخه را یکی از مهم‌ترین خوشنویسان قلم نستعلیق و آثار هروی را نقطۀ عطفی در این سبک می‌داند. میرعلی در اواخر سدۀ نهم، ظاهراً در هرات به دنیا آمده و در همان شهر پرورش یافته است. این خوشنویس در دستگاه سلطان حسین بایقرا عنوان «کاتب السّلطانی» را دریافت کرده است. آثار به‌جا مانده از این خوشنویس شگفت‌آور است. بخش قابل توجهی از این آثار، در مرقّعات دربار گورکانیان هند گردآوری شده بود که اکنون با اوراق شدن این مرقّعات، در کتابخانه‌های دنیا پراکنده شده‌اند.
نسخۀ حاضر دارای سه نگاره در پنج قطعه است. از این میان، دو نگاره (سه قطعه) مربوط به اصل نسخه است که در کارگاه بخارا ترسیم شده و یک نگاره (دو قطعه) بعدها در ایران و ظاهراً دستگاه صفویان به آغاز نسخه افزوده شده است. محمدحسن (چهره‌نگار)، محمود مذهِّب هروی (نگارگر) از جمله پدیدآورندگان نگاره‌های مخزن الاسرار نظامی موجود در پاریس هستند.
علاقه‌مندان برای دریافت اطلاعات بیشتر و خرید این آثار می‌توانند با شماره تلفن 66490612 داخلی 105 تماس حاصل نمایند.