میراث مکتوب- در روزگار ما، واژگان زیادی دچار تغییرات شده‌اند. در کوچه و بازار گاهی میان مردم کلماتی نامفهوم رد و بدل می‌شود که برای نسل‌های گذشته معنای چندانی ندارد. کاربران زیادی در فضای مجازی فعالیت دارند که با شکستن واژگان یا ایجاد تغییراتی ظاهری در کلمه به گفت‌وگو با یکدیگر می‌پردازند؛ کلماتی که در هیچ لغت‌نامه‌ای پیدا نمی‌شود و با رسوخ این کلمات در میان مردم احتمال راه‌یافتن آنها به لغت‌نامه‌هایی که در آینده تدوین می‌شود نیز وجود دارد.
روزنامه «خراسان» در ادامه نوشت: در سالروز درگذشت یکی از برجسته‌ترین خادمان زبان فارسی، استاد علی‌اکبر دهخدا که عمر خود را در زمینه جمع‌آوری لغت‌نامه‌ای معتبر صرف کرد و این گنجینه سترگ را به یادگار گذاشت، با دکتر میرجلال‌الدین کزازی و دکتر محمدجعفر یاحقی، دوتن از چهره‌های شاخص ادبیات فارسی گفت‌وگو کرده‌ایم.
در این گفت‌وگو به میزان اعتبار برخی از لغت‌نامه‌های موجود در بازار بویژه با توجه به تغییراتی که فضای مجازی طی سال‌های اخیر در زبان پدید آورده است و این موضوع که آیا لغت‌نامه‌های هوشمند و سایت‌هایی که اینگونه فعالیت‌ها را انجام می‌دهند مورد اعتمادند، پرداخته‌ایم.
این موضوع از آن جهت حائز اهمیت است که در بسیاری از کشورها با فواصل زمانی کوتاه مبادرت به بازنگری و به‌روزرسانی لغت‌نامه‌ها می‌کنند.
روزگار پریشانی
دکتر میرجلال‌الدین کزازی در پاسخ به سوال ما، با بیان اینکه برای اعلام نظر در این موضوع نیاز به بررسی بیشتر است، گفت: آنچه شما گفتید کاری است که به فرهنگ‌نویس بازمی‌گردد و فرهنگ‌نویس اگر براستی فرهنگ‌نویس باشد می‌داند که در میان انبوه واژگان کدامین را باید برگزیند که شایسته آن فرهنگ باشد. برای گزینش واژگان ناگفته پیداست که نیاز به دانش و شناخت و آگاهی بایسته است.
این استاد دانشگاه افزود: روزگار ما، روزگار پریشانی و نابسامانی در قلمروهای فرهنگی است زیرا فرهنگ به پدیده‌ای روزانه دگرگون شده است که می‌تواند دستخوش هرگونه فزود و کاست و دگرگونی بشود. بسیاری از این دگرگونی‌ها نارواست، زیان‌بار است. هم به زبان آسیب می‌رساند، هم به فرهنگ. در گذشته مرزهایی در کار بود، کتاب می‌بایست نوشته می‌شد، به چاپ می‌رسید. چندین تن در این روند نوشتن و چاپ کتاب همراز بودند؛ اما در این روزگار دکمه‌ای را می‌فشارند و هر چه را بخواهند با دیگران در میان می‌نهند. این آشفتگی دامان فرهنگ را هم گرفته است پس هیچ راه و چاره‌ای نیست که بتوان آن را سامان داد یا از میان برداشت؛ نه تنها در فرهنگ، در زمینه‌های دیگر نیز داستان همین است. تنها راه برون‌رفت از این پریشانی‌ها این است که باید کسی که به کار فرهنگ می‌پردازد، خود هنجار و بایسته را در کاری که انجام می‌دهد در پیش چشم داشته باشد و هیچ چاره و راه دیگری من برای آن نمی‌شناسم.
کزازی ضمن اشاره به عظمت لغت‌نامه دهخدا در فرهنگ و زبان فارسی گفت: دهخدا با نوشتن این فرهنگ سترگ، کار را به شیوه‌ای بنیادین انجام رسانیده است. هرچه از آن پس بخواهند در این فرهنگ انجام بدهند، تنها برمی‌گردد به بخش‌های رویه‌ای کار فرهنگ‌نویسی. برای نمونه از زمان نوشته‌شدن لغت‌نامه تاکنون واژه‌هایی بسیار در زبان پارسی کاربرد یافته است. هنگامی که می‌خواهند لغت‌نامه را دیگر به‌روز کنند کاری که انجام می‌شود این است که این واژه‌های نوپدید را بدان می‌افزایند. اما پاره‌ای از فرهنگ‌نویسان خوش‌تر داشته‌اند که به جای آن‌که این واژه‌ها را به فرهنگ دهخدا بیفزایند خود فرهنگی دیگر از این واژه‌های نوپدید به دست بدهند یا فرهنگی کمابیش فراگیر را پدید بیاورند که این واژه‌های نو را هم دربر داشته باشد اما در گستردگی به فرهنگ دهخدا نماند. برای نمونه، یکی از فرهنگ‌های ارزشمند فرهنگ سخن است که از همین‌گونه است؛ از سوی دیگر چند سال پیش چاپ تازه از فرهنگ دهخدا در دسترس نهاده شد که به گونه‌ای می‌توان گفت فرو فشرده این فرهنگ بود. واژگان همان‌هاست که در لغت‌نامه آمده است اما از نمونه‌ها و گواهان تنها به یکی یا اگر نیاز بوده به چند نمونه بسنده شده است. این هم شیوه دیگری در به‌روزکردن لغت‌نامه است. انگیزه کسانی که به چنین کاری دست یازیده‌اند نیز آن بوده است که فرهنگ دهخدا بیشتر در دسترس نهاده بشود.
فرهنگ دهخدا، فرهنگی همگانی نیست
وی افزود: این را می‌دانید که فرهنگ دهخدا فرهنگی همگانی نیست؛ فرهنگی ویژه است، فرهنگی دانشورانه است؛ فرهنگی است که سویه‌مندی تاریخی نیز دارد. نمونه‌های بسیار که برای واژه‌ای در لغت‌نامه آورده شده از آن روی بوده است که پدیدآور فرهنگ می‌خواسته است با این نمونه‌ها سرگذشت واژه را نیز نشان بدهد که آن واژه از دیده معناشناسی چه دگرگونی‌هایی یافته است. پیداست این فرهنگ به کار کسانی می‌آید که به شیوه‌ای دانشورانه و پژوهشی به زبان و در پی آن به واژگانش می‌پردازند. برای کسی که تنها می‌خواهد معنای واژه‌ای را بیابد این فرهنگ فرهنگی است که کارآمد نیست. چون در چندین پوشینه نوشته شده است با قلمی ریز که آن واژه‌های بنیادین را هم نمی‌توان در آن به آسانی دید و یافت.
این شاعر، نویسنده و پژوهشگر ادبیات خاطرنشان کرد: من برآنم که می‌باید چاپی دیگر از لغت‌نامه‌دهخدا به دست داده بشود که از دید ساختار برونی به گونه‌ای باشد که خواننده، بیننده و پژوهنده به آسانی بتواند به واژه‌ای که می‌خواهد دست یابد. از دید من این یکی از کارهای بایسته است که در پیوند با لغت‌نامه می‌باید انجام شود. پیداست که این کار نیاز به تلاش پایدار و درخور دارد. چون کاری است که در زمانی دراز می‌باید انجام بگیرد. ما آنجا با دریایی از واژه روبه‌رو هستیم.
خطر «دساتیر» بیخ گوش لغت‌نامه‌ها
دکترمحمد جعفر یاحقی نیز در این زمینه گفت: علی‌اکبر دهخدا شخصیتی ادیب و سیاسی داشت. پس از مشروطه به عنوان روزنامه‌نگار و چهره‌ای سیاسی به فعالیت می‌پرداخت. در ادامه که از کارهای سیاسی کنار کشید و به قول سهراب سپهری دید «قطار سیاست خالی است» به کارهای علمی و پژوهشی پرداخت. مهم‌ترین تالیف دهخدا لغت‌نامه است. این کتاب زمانی شروع شد که ۹۰ درصد از کتاب‌های امروز که ما در اختیار داریم یا در اختیار نبود یا اگر بود بصورت خطی در کتابخانه‌های مختلف دنیا وجود داشت و پیداکردن این کتاب‌ها و منابع، کار دشواری بود. بنابراین اقدامی که دهخدا انجام داده، اقدامی چشمگیر و طاقت‌فرساست و بدون تردید از عهده یک نفر، یک دانشگاه و یک آکادمی ساخته نیست. بعد از فوت دهخدا تعدادی از زبان‌شناسان دیگر مثل محمد معین و شهیدی مسیر او را پیمودند.
دکتر یاحقی در پاسخ به این سوال که آیا لغت‌نامه‌هایی که در فضای مجازی منتشر و ساخته می‌شود قابل اعتماد است، گفت: زبان بصورت مداوم در حال پویایی و تغییر است، کلمات و لغاتی در بین مردم جا می‌افتد اما بسیاری از این لغت‌ها تفننی و بچگانه است که جوانان از سر ذوق بین خودشان صحبت می‌کنند و به این لغات نباید اعتماد داشت و سرانجام در گذر زمان این لغات فراموش می‌شود ولی همین لغات به زبان فارسی آسیب‌هایی را وارد می‌کند.
این عضو پیوسته شورای فرهنگستان زبان و ادب فارسی گفت: در تاریخ نیز چنین مواردی اتفاق افتاده و در سال ۱۰۰۰ هجری قمری به بعد، در هند و شبه‌قاره هند گروه‌هایی پدیدار شدند که لغاتی را وضع کردند و با همین لغات جعلی کتاب‌هایی را نوشتند و این لغات وارد فرهنگ‌هایی شد که در اصطلاح به آن «لغت دساتیر» می‌گویند و در«برهان قاطع» بسیاری از این لغت‌ها آمده است. من بیم دارم که لغاتی که به صورت تفننی و جعلی در روزگار ما رواج دارد مانند لغت‌های دساتیر وارد زبان فارسی شود.
ناتوانی فرهنگستان و دولت در مقابله با لغات جعلی
وی افزود: اینکه برای مقابله با ورود لغات جعلی به لغت‌نامه‌ها چه باید کرد یا چگونه می‌توان با انتشار لغت‌نامه‌های نامعتبر در فضای حقیقی و مجازی مقابله کرد، باید گفت این کار نیاز به تشکیل سازمانی پرهزینه دارد که بر این موضوع نظارت کند. همه در این موارد از فرهنگستان زبان و ادب فارسی انتظار دارند اقدامی عاجل انجام دهد اما باید به این نکته اشاره کرد که فرهنگستان قدرت اجرایی ندارد. اگر تشکیلات نیرومند و اجرایی تشکیل شود، شاید بتوان کاری کرد اما این موضوع به هزینه زیادی نیاز دارد و تامین هزینه‌ها از عهده دولت بیرون است. این موضوع خطری جدی برای زبان فارسی خواهد بود ولی کسی در مقابل این جریان نمی‌تواند کاری انجام دهد.
فرهنگ‌سازی، تنها راه مقابله با لغت‌نامه‌های جعلی
این استاد ادب فارسی در پاسخ به این سوال که راهکارها برای کندکردن ورود برخی کلمات جعلی به زبان و در ادامه، به لغت‌نامه‌هایی که در آینده در فضای مجازی و حقیقی تدوین می‌شود چیست، گفت: در این موارد دولت اجازه ورود تشکیلاتی را به مردم و بخش خصوصی نمی‌دهد و از طرفی، دولت توان مقابله با این موضوع را ندارد. تنها کاری که می‌شود در این زمینه انجام داد و از انتشار لغت‌نامه‌های غیرقابل اعتماد در فضای مجازی و حقیقی جلوگیری کرد، این است که فرهنگ‌سازی‌های لازم بین مردم انجام شود.
این استاد دانشگاه افرود: البته لغات جعلی و بی‌اعتباری برخی لغت‌نامه‌ها در کشورهای دیگر هم وجود دارد اما آنها سازوکارهایی دارند و هزینه‌های هنگفتی برای این موضوع اختصاص می‌دهند و تا حدودی هم موفق بوده‌اند. لجام‌گسیختگی، بی‌برنامگی و ضعف مجموعه‌های فرهنگی ما باعث شده زمام اختیار از دست خارج شود و این شرایط به وجود آید. اگر امکانات و بودجه‌ای باشد می‌توان روند ورود اینگونه واژگان را کند کرد.
منبع: روزنامه خراسان