این کتاب در سال ۱۱۵۸ ق. تألیف شده است و در سال ۱۹۹۰ م. به انگلیسی منتشر شده بود ولی متن فارسی آن برای بار نخست بر اساس سه نسخه، تصحیح انتقادی شده است. پیش از متن این فرهنگ فارسی به فارسی، کتاب مقدمهای مفصل شامل بخش‌های زیر دارد:
نگاهی به اوضاع سیاسی اجتماعی و ادبی هند مقارن با دوران زندگی آنندرام مخلص
احوال و آثار رای آنندرام مخلص لاهوری
نام و شهرت و تخلّص
تاریخ و محلّ تولّد
نسب و نیاکان
خانواده و خویشاوندان
تربیت و تحصیلات
مروری بر زندگی
معاشران
تاریخ و محل درگذشت
وضع ظاهر و خصوصیّات اخلاقی
جایگاه ادبی
آثار
سالشمار زندگی
معرّفی مرآت الاصطلاح
نسخ خطّی
روش تصحیح
ارزیابی نهایی
سپس دیباچه مؤلّف قرار دارد و متن کتاب. در همین مجلّد، ترجمۀ انگلیسی مقدمه نیز در حدود ۵۰ صفحه ارائه شده است. پس از متن، بخش‌های زیر نیز در کتاب دیده می شود:
پیوست ۱ ملخّص بیاض مخلص
پیوست ۲ ملتقط مناصب
فهرست شرح احوال، نقل ها، فایده ها و لطیفه ها
فهرست واژه ها و اصطلاحاتی که ذیل مدخل های دیگر آمده اند
فهرست واژها و عبارات هندی
فهرست اعلام
منابع و مآخذ
سالشمار زندگی آنندرام مخلص
– ۱۱۰۷ق آنندرام مخلص فرزند راجه هردی رام در لاهور دیده به جهان گشود.
– ۱۱۲۴ق در زمرۀ شاگردان میرزا عبدالقادر بیدل دهلوی قرار گرفت (تاریخ تقریبی).
– ۱۱۲۶ق ازدواج کرد (تاریخ تقریبی).
– ۱۱۲۷ق فتح سنگه پسر ارشد آنندرام مخلص به دنیا آمد (تاریخ تقریبی).
– ۱۱۲۹ق کرپا رام پسر دوم مخلص دیده به جهان گشود (تاریخ تقریبی).
– ۱۱۳۲ق راجه هردی رام بدرود حیات گفت و آنندرام مخلص در همین سال به وکالت سیف الدّوله عبدالصّمد خان صوبه دار لاهور و ملتان و قمرالدّین خان پسر اعتمادالدّوله محمّدامین خان وزیرالممالک (م. ۱۱۳۳ق) تعیین شد.
– ۱۱۳۳ق استادش بیدل دهلوی درگذشت و او در همین سال با سراج الدّین علی خان آرزو آشنایی و دوستی پیدا کرد.
– ۱۱۳۷ق اعتمادالدّوله قمرالدّین خان به وزارت محمّدشاه روشن اختر (حک:۱۱۳۱-۱۱۳۲ق) منصوب گردید.
– ۱۱۴۴ق نگارش کتاب کارنامۀ عشق و مقدّمه ای به نام پریخانه برای مرقّع گردآوردۀ خود.
– ۱۱۴۵ق پسر ارشد او رای فتح سنگه ازدواج کرد.
– ۱۱۴۹ق مصاحب سنگه نوۀ آنندرام مخلص از پسر دومش رای کرپا رام دیده به جهان گشود. آنندرام تعدادی از نامه هایی که به دیگران نوشته بود تحت عنوان رقعات مخلص مدوّن نمود.
– ۱۱۵۰ق سیف الدّوله عبدالصّمد خان بدرود حیات گفت و آنندرام مخلص به وکالت پسر و جانشین او زکریا خان بهادر تعیین گردید.
– ۱۱۵۱ق حملۀ نادرشاه افشار به هند و فتح دهلی و قتل عام اهالی آن. آنندرام مخلص نخستین نسخه از دیوان اشعار خود را مدوّن نمود.
-۱۱۵۲ق ترک دهلی توسّط نادرشاه افشار و نگارش کتاب هنگامۀ عشق توسّط آنندرام مخلص.
– ۱۱۵۶ق سفر به گره مکتیسر به همراه اردوی شاهی و نگارش سفرنامه.
– ۱۱۵۷ق اتمام تألیف مرآت الاصطلاح.
– ۱۱۵۸ق سفر به بنگره و نگارش سفرنامۀ آن. درگذشت زکریا خان بهادر دلیرجنگ صوبه دار لاهور. تجدید نظر نهایی در کتاب مرآت¬الاصطلاح. آغاز انزوا و خانه نشینی.
– ۱۱۵۹ق تألیف چمنستان.
– ۱۱۶۱ق اعتمادالدّوله قمرالدّین خان وزیرالممالک در جنگ با سپاهیان احمد شاه درّانی کشته شد و محمّدشاه روشن اختر نیز بدرود حیات گفت و احمدشاه تیموری بر تخت سلطنت جلوس کرد.
– ۱۱۶۴ق آنندرام مخلص پس از یک دوره بیماری در خانه اش در محلّه وکیل پورۀ دهلی بدرود حیات گفت.
معرّفی مرآت الاصطلاح:
مرآت الاصطلاح نسبت به فرهنگ هایی که قبل و بعد از آن نوشته شده اند، ویژگی های منحصر به فردی دارد و خود مؤلّف نیز به اهمیّت کار خود واقف بوده است. او در دیباچۀ مختصر کتاب چنین می نویسد:
… بر خلاف فرهنگ نویسان که به تحریرِ لغات قدیم مصروف بوده، به تحقیقِ مصطلحات فارسی گویان تازه توجّهی ننموده اند، در حلِّ معانی آن رساله ای رنگین تر از اوراق لاله مرقوم باید نمود. کمر سعی به میان همّت بستم و روزگاری دراز استخوان شکستم تا آنچه بالقوّۀ خیال بود، به فعل انجامید؛ یعنی از خدمت زبان دانان معتبر به پایۀ تحقیق رسید. بنای تحریر بر حروف تهجّی گذاشتم و برای هر حرف بابی مشعّر بر فصل ها که آن نیز مطابق حروف تهجّی است و در سر هر حروف رعایت باب منظور داشته، آخر هر باب امثال آنچه نزدیک زبان دانان صحّت دارد، نگاشتم.”
امّا امروزه پس از گذشت بیش از ۲۷۵ سال می توان مزایای دیگری را هم برای این اثر برشمرد که برخی از آنها به شرح ذیل اند:
۱٫ امثال فارسی و معادلهای هندی آنها که بیش از فرهنگها و کتابهای مشابه است.
۲٫ با آنکه به اذعان مؤلّف نقل ها، لطیفه ها و فایده های مندرج در کتاب، آن را از حالت فرهنگ خارج و به بیاض شبیه کرده است ، ولی همین ابتکار مؤلّف از یکنواختی متن کاسته و آن را به دانشنامه ای ارزشمند بدل کرده و سبب تفاوتش از فرهنگهای مشابه می‌شود.
مخلص در جای جای کتاب اشعار و خاطراتی را نقل کرده و در آنها اطلاعات بسیاری را از احوال و افکار خویش ارائه کرده است که در شناختن شخصیّت وی بسیار مفیدند.
۳٫ هندو و هندی زبان بودن مؤلف و تخصّصش در امور دیوانی و انشاء سبب شده است تا اطلاعات دست اوّلی را در خصوص مکاتبات و مراودات درباری به خوانندگان ارائه دهد؛ از جمله ذکر دقیق آداب و رسوم هندوها و مسلمانان شبهقاره.
۴٫ بحثهای انتقادی دربارۀ واژهسازی، معنی شناسی و بیان اختلاف نظر و اعتقاداتِ دیگران و نقد و بررسی صحّت و سقم آنها. در این بحثها، مخلص معتقد است که در واژه و ترکیبسازی باید اهلِ زبان را ملاک قرار داد و فقط زباندانان شایستۀ نوآوری در این زمینه اند.
۵٫ بررسی و دقّت در جزییات زندگی معاصران و محیط اطراف و گزارش دقیق آنها؛ مثلاً ذیل نام سالک یزدی که شاهدی ازو میآورد، نکاتی دربارۀ مهاجرت و اقامتش به دکن ذکر کرده است یا در ذیل کاغذباد توضیحاتی درباره کاربرد آن در دهلی می¬دهد ؛ از این رو به ندرت از سخنورانِ سبک خراسانی و عراقی شواد و سندهایی را آورده است.
۶٫ در این اثر اطلاعات ارزشمندی از دو منبع: حجّت ساطع و امثال میرزا محمد قزوینی که اکنون نشانی از آنها نیست، نقل شده و اطلاعاتِ مندرج در آنها به ما رسیده است.
گزارش نسخهها
با وجود اهمیّت کتاب مرآت الاصطلاح نسخ خطّی آن کمیاب و انگشتشمار می باشد. در تصحیح این کتاب از سه نسخۀ خطّی کامل استفاده شده است؛ پس از پایان مقابله از وجود نسخهای دیگر در کتابخانۀ انجمن ترقّی اردو آگاهی یافتیم و برخی از موارد مشکوک را با آن نسخه نیز مقابله کردیم. در نتیجه نسخۀ یادشده را هم به سه نسخۀ پیشین افزودهایم و در اینجا ویژگیهای نسخهشناسی هر چهار نسخه، به ترتیب معرفی می‌شود:
۱ «نسخۀ کتابخانۀ خدابخش با حرف اختصاری»
نسخه اساس این تصحیح، نسخۀ “خ” خوانده است. نسخه ای نسبتاً کامل از کتاب مرآت الاصطلاح نوشتۀ رای رایان آنندرام مخلص لاهوری (م. ۱۱۶۴ق) است که در سال ۱۱۵۷ق تألیف آن به پایان رسیده است. مشخّصات این نسخه به شرح ذیل است:
شماره و محل نگهداری: این نسخه به شمارۀ ۸۱۰ در کتابخانۀ خدابخش واقع در شهر پتنا در هندوستان نگهداری می¬شود.
کاتب : گوپال جی کایسته ماتهر
تاریخ کتابت: ۱۲۳۶ق/ ۱۸۲۰م.
آغاز: بسمله. ربّنا در مقامی که کرّوبیان ملاء اعلی با وجود سرودن زمزمۀ حمد به گوناگون لغت اعتراف به قصور نمایند، مخلص بی زبان را چه قدرت که به سخن گشایند و … .
انجامه:” به تاریخ نوزدهم ماه نوامبر سنۀ ۱۸۲۰ مسیحی مطابق بیست و نهم کاتک سنۀ ۱۲۲۸فصلی موافق بیست و دوم صفر ۱۲۳۶هجری به خط خام گوپال جی کایسته ماتهر در نپال به کار عهدۀ محرّری به حضور هنریک ادوارد گاردنر صاحب بهادر – دام اقباله- سرفراز بود، نسخۀ هذا صورت اتمام پذیرفت.”
همچنین در حاشیۀ پایین این صفحه در یادداشتی مربوط به سال ۱۲۵۲ق این عبارات نوشته شده است:
«چون سنۀ حال یکهزار و دوصد و چهل وچهار فصلی است، اتمام نقل این کتاب مرقومۀ دست مبارک والد ماجد بیگهه باشی را از روی حساب، تاریخ تمامش مدّت شانزده سال فصلی گردیده که در سنۀ ۱۲۲۸ فصلی در تفویض عمدۀ معظم محرّری به حضور جناب صاحب ممدوح شرف ارقام پذیرفته بود ولی فی تاریخ ششم ماگهه سنۀ ۱۲۴۴ یک هزار و دویست و چهل و چهار فصلی روز دوشنبه وقت شب عندالمطالعه بنابر یادگار روزگار این کتاب نگاشته شد که این کتاب هم یادگار از والد ماجد و اثر از نام والد ممدوح نسبت به ذات کمترین به تیمّم ما را حاصل است. احقرالعباد بیهاری لعل .»
ابعاد صفحه: ۹ در ۱۲ اینچ
تعداد برگ: ۲۶۶ (متن)+ ۱۰ (فهرست) + ۱۱ (بیاض پیوست)
نوع خط: نستعلیق خوش
تعداد سطر: ۱۵ تا ۱۸
ابعاد متن: ۵٫۵ در ۸٫۵ اینچ
توضیحات: متن این نسخه با مرکّب سیاه و سرواژه ها، عناوین اصلی و علایم جداکننده با شنگرف نوشته شده است. نسخه سالم و کامل است و خطِ نستعلیقِ این نسخه، کاملاً هندی و یکدست است و از برخی سهوهای نوشتاری، به نظر میرسد که کسی نسخه را برای کاتب میخوانده است؛ زیرا کلماتی چون «نسخ» را به سهو «نسق»، «طره» را «طرح» نوشته است. در این نسخه پس از متن کتاب، ۱۱ برگ از خلاصۀ یک بیاض بازنویسی شدۀ آنندرام مخلص آمده و در آخر نسخه نیز فهرستی از عناوین احوال، نقل ها و لطیفه های مندرج در کتاب آورده شده است.
صفحات فاقد جدول و تزئینات می باشد. در این نسخه به جای رکابه، یک دو کلمۀ پایانی آخرین سطر هر صفحه در ابتدای صفحۀ بعد تکرار شده است. سه ورق از نسخه نیز در صحافی جا به جا شده است. در این نسخه گاه افتادگی ها و اغلاط فاحش املایی دیده می شود که ناشی سهو و خطای کاتب است.
۲) نسخۀ موزۀ بریتانیا با حرف اختصاری “ب
بررسی اوّلیّه این نسخه خطّی پیشتر در سال ۲۰۰۹م. توسّط پروفسور چندر شیکهر در لندن صورت پذیرفت و بعداً نسخۀ عکسی آن به لطف پروفسور رحیم رضا، استاد بازنشستۀ دانشگاه ناپل ایتالیا، در اختیار مصحّحان قرار گرفت.
شماره و محل نگهداری: اصل نسخه به شماره Or.1813در موزۀ بریتانیا در لندن بوده است.
کاتب : فخرالدّین محمّد
تاریخ کتابت: ۱۲۶۷ق/ ۱۸۵۰م.
آغاز: بسمله. ربّنا در مقامی که کرّوبیان ملاء اعلی با وجود سرودن زمزمۀ حمد به گوناگون لغت اعتراف به قصور نمایند، مخلص بی¬زبان را چه قدرت که به سخن گشاید و … .
انجام: مثل: یک سیب است که دوپاره کرده¬اند. مثل: یکی بگیر و دیگری را دعوی. مثل: یار باقی و صحبتش باقی.
انجامه: تمّت بالخیر الحمدالله که به تاریخ بیستم شهر صفر سنۀ ۱۲۶۷ هجری مطابق بزرگ¬روز ماه دسمبر سنۀ ۱۸۵۰ عیسوی حسب الارشاد جناب مستطاب معلّی القاب صاحب والامناقب عالی مراتب، قدرشناس گوهر آبدار الفاظ سخن طرازان زباندانی ایران زمین، محک امتحان درست کامل عیار معانی نکته سنجان مصطلحات سحرآفرین – دام اقباله و زاد جلاله- نسخۀ مرآت الاصطلاح تحریر یافت. چه عجب که منظور نظر کیمیااثر گردد. ع: گر قبول افتد زهی عزّ و شرف. کاتب الحروف فخرالدّین محمّد
ابعاد صفحه: ۸ در ۱۰٫۵ اینچ
تعداد برگ: ۵۲۵ صفحه متن + ۱۸ صفحه مقدمه و معرفی (پیش از متن)
نوع خط: نستعلیق عالی
تعداد سطر: ۱۵
طول سطر: ۴٫۵ اینچ
۳) نسخۀ کتابخانۀ دانشگاه پنجاب لاهور با حرف اختصاری ل
لوح فشردۀ این نسخه به لطف آقای دکتر نجم الرّشید، دانشیار محترم گروه زبان و ادب فارسی در دانشگاه پنجاب، در اختیار مصحّحان قرار گرفته است و مشخّصات آن به شرح ذیل می باشد:
شماره و محل نگهداری: این نسخه به شماره acc:866 در کتابخانه دانشگاه پنجاب واقع در لاهور پاکستان نگهداری می شود.
کاتب: نامعلوم
تاریخ کتابت: نا معلوم. پس از انجامه تاریخ “۲۵ مگهر سنۀ ۱۹۱۳” به خط دیگری افزوده شده است.
آغاز: بسمله. ربّنا در مقامی که کرّوبیان ملاء اعلی با وجود سرودن زمزمۀ حمد به گوناگون لغت اعتراف به قصور نمایند، مخلص بی زبان را چه قدرت که لب به سخن گشاید و … .
انجام: … گفت الحال نزد خواجه قند و نبات باید گفت. لر گفت فهمیدم چه میگویی؛ یعنی کشک. مثل: یار باقی و صحبتش باقی.
انجامه: به عنایت الهی تمام شد کتاب مرآت الاصطلاح تألیف رای انندرام المتخلّص مخلص. تمام شد. تمام شد. تمام شد.
ابعاد صفحه: ۱۹٫۵ در ۲۸٫۵ سانتی متر
تعداد برگ: ۲۲۲
نوع خط: نستعلیق متوسّط
تعداد سطر: ۱۷
ابعاد متن: ۲۱٫۵ در ۱۲ سانتی متر
برای مطالعه معرفی این کتاب در فایل زیر کلیک کنید
اخبار مرتبط
