میراث مکتوب- در این ایام که گسترش بیماری کرونا به تعطیلی مراکز علمی انجامیده، دکتر اکبر ایرانی، مدیرعامل مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، در یادداشتی ضمن اشاراتی به فعالیت‌های خود در این روزها، گزارشی از کتاب اسناد مطبوعات و کتاب ارائه کرده است. این یادداشت را در ادامه می‌خوانید.
عدو شود سبب خیر اگر خدا خواهد. حال ویروس کرونا اسباب خیر شده که در خانه بمانیم و کتاب بخوانیم. به قول حافظ: «فراغتی و کتابی و گوشۀ چمنی» حاصل شده است. اساساً بعضی از ما ایرانی‌ها عادت داریم به اجبار دست به کتاب شویم؛ چنانکه گاهی مجبوریم دست به جارو شویم؛ که الحمدلله در این ایام تاریخی، ملزم به انجام هر دو هستیم.
وقت که زیاد باشد فرصت مدیریت از راه دور کارهای اداری و تدبیر امور (در) منزل هم فراهم می‌شود. در این چند روز چندین فیلم مستند از سایت «هاشور» از جمله مستند «باشگاه شهرت» دربارۀ نقش ستاره‌ها و سلبریتی‌ها در تحولات اجتماعی و سیاسی، «بزم رزم» دربارۀ موسیقی دهه اول انقلاب بر اساس آلبوم‌های چاوش، «قصه‌ها» دربارۀ زندگی هوشنگ مرادی کرمانی و به لطف دوست عزیزم مسعود طاهری کارگردان، دو مستند «شرقی» درباره زندگی «ایزوتسو» (اسلام‌شناس ژاپنی) و «مستشرق» دربارۀ زندگی هانری کربن (اسلام‌شناس فرانسوی) و … مشاهده و استفاده‌ها کردم.
روزها هم به خواندن کتاب‌هایی که گَرد نسیان بر جبین‌شان نشسته است و نیز نوشتن یادداشت‌های فرهنگی اجتماعی با موضوع روز مشغولم. تا کنون سه یادداشت نوشته و برای روزنامه‌های ایران و اطلاعات فرستاده‌ام که در سایت و سپس در گروه‌های واتساپی و تلگرامی مؤسسه هم درج خواهد شد. امید که مفید باشد. البته تماس با استادانی چون موحد، محقق، صادقی، مجتبایی، اذکایی، ذکاوتی، روشن، مرادی کرمانی، موسوی گرمارودی و ساکت، … نیز از برکات این ایام بوده است و توفیق داشتم که احوال‌پرسشان باشم.
کتاب‌هایی را هم تورقی خواندم و بخش‌هایی را یادداشت‌برداری کردم؛ از جمله یادداشت‌های روزانۀ محمدعلی فروغی به کوشش مرحوم ایرج افشار که سال گذشته موقوفات دکتر محمود افشار تجدیدچاپ کرده است. از این کتاب منتخباتی را که نماینگر تاریخ قاجار از خلال یادداشت‌های فروغی است برای دوستان فرستادم که بخوانند و در سایت و گروه‌های اینترنتی مؤسسه درج کنیم.
یکی دیگر از کتاب‌هایی که تورق کردم و یادداشت‌هایی برداشتم، کتابی است با عنوان «اسناد مطبوعات و کتاب، مصوَّبه‌های شورای عالی معارف / فرهنگ»، که سال گذشته خانۀ کتاب آن را از جناب سید فرید قاسمی، مجله‌نگار و پژوهشگر تاریخ مطبوعات ایران، منتشر کرده است.
اسناد مطبوعات و کتاب
در این کتاب اسناد مصوبه‌های شورای عالی معارف (1301-1317خورشیدی) و شورای عالی فرهنگ (1317-1347) که مشتمل بر اسناد و مکاتبات دایرۀ انطباعات، دارالانشاء، اداره کل نگارش و … و اسناد حوزۀ مطبوعات و کتاب می باشد، آورده شده است. هر چند بخشی از این اسناد پیشتر هم منتشر شده است اما این اثر کاملتر و حاوی مصوبات 305 جلسه میباشد. بخش مصوبات کتاب بیشتر دربارۀ کتاب‌های درسی است اما مباحث بسیاری مربوط به چاپ کتاب، خرید نسخه، کتابشناسی و … در 92 جلسه آمده است. بنده مطابق ذوق و سلیقۀ خودم مطالبی از این بخش را برگزیدم تا بهتر با وضعیت انتشار کتاب و حمایت‌های دولتی از نشر کتاب آشنا شویم.
1. در سال 1302 [آقای] داعی الاسلام از طرف دولت اسلامی دکن هندوستان مأمور می‌شود که الفاظ حِرَف و صنایع را که وارد زبان فارسی شده است، گردآوری کرده و در یک فرهنگ فارسی برای هندوستان تألیف کند. آقای دهخدا این کار آقای داعی الاسلام را می ستاید. (اسناد کتاب:ص 388)
2. اعضای کمیسیون ترجیح و انتخاب کتب را افرادی چون محمدعلی فروغی، علی‌اکبر سیاسی، عبدالعظیم قریب، علی‌اصغر حکمت، رشید یاسمی، بدیع‌الزمان فروزانفر، عیسی‌خان صدیق و… تشکیل می‌دادند.
3. کتاب منتخبات تاریخ ادبیات فارسی که بدیع‌الزمان فروزانفر گرآوری کرده بود، به وسیلۀ شمس لاریجانی بررسی و چنین اعلام نظر شد که «کتابی خوب و مطابق برنامه است، فقط یک بیت حذف شود:
به یزدان که هرگز نبیند بهشت کسی کو ندارد ره زردهشت (ص 396)
4. وزارت معارف در شهریور 1313 شعری را به عنوان شعار برگزید تا در پشت جلد کتاب‌ها، الواح تقدیر و تصدیق، سردر عمارات دولتی ، دبستان‌ها و برای نشان‌های علمی و… استفاده شود.
توانا بود هر که دانا بود ز دانش دل پیر برنا بود
5. رئیس الوزرا در آبان 1314 گفت: مردم به قرائت کتاب رغبت ندارند، و بعضی‌ها وقت خود را به قرائت رمان‌های بیهوده‌ای صرف می‌کنند که هم از حیث مطلب و هم انشاء بد است، و باید برای تشویق جوانان محصل فکری کرد.
6. اداره کل نگارش، در خرداد 1318، صلاحیت آقای وحید دستگردی را برای تصحیح دیوان جمال‌الدین عبدالرزاق تأیید و در مرداد با تصحیح قسمتی از جامع التواریخ توسط آقای عباس اقبال موافقت کرد. در آبان 1319 نیز صلاحیت آقایان حبیب یغمایی و محمدعلی فروغی را برای تصحیح گلستان و بوستان و محمد قزوینی و قاسم غنی برای تصحیح دیوان حافظ و رشید یاسمی برای تصحیح دیوان مسعود سعد را تأیید کرد.
7. در اسفند 1319 با تصحیح منتخبات دیوان خیام توسط فروغی و غنی، منتخبات چهارمقاله توسط قزوینی، تصحیح حدیقۀ سنایی و قابوسنامه به وسیلۀ مدرس رضوی و سعید نفیسی و تصحیح اخلاق ناصری به وسیلۀ جلال‌الدین همایی موافقت شد. در سال 1324 نیز صلاحیت آقای یغمایی برای تصحیح دیوان منوچهری و تدوین قسمت دوم منتخبات آثار و تحقیق احوال مولانا جلال‌الدین توسط بدیع‌الزمان فروزانفر و صلاحیت محمد قزوینی و عباس اقبال برای تصحیح هفت اقلیم تأیید شد.
8. در مهر 1328 عقد قرارداد با سید حسن تقی‌زاده برای ترجمۀ دایرة المعارف اسلامی بلامانع اعلام شد. در آذر همین سال آقای فروزانفر به عنوان داور اعلام کردند آقای میرزا مهدی آشتیانی از دانشمندان معاصر است و شایستگی کامل برای تصحیح آثار فلسفی ابن‌سینا را دارد.
9. مقرر گردید به اداره کل نگارش ابلاغ شود از این تاریخ (1328) به بعد از سوی وزارت فرهنگ، هر ساله مقداری از اعتبار حق التألیف را برای عکس‌برداری از نسخ خطی قدیمی فارسی که در کتابخانه‌های ممالک خارجه مانند اسلامبول و لندن و غیرو میباشد، صرف بنماید و آقای تقی‌زاده پیشنهاد کردند که برای تصدی این کار آقای مجتبی مینوی از هر حیث شایستگی دارند. همچنین در این جلسه مقرر شد آقای حبیب یغمایی برای تصحیح دیوان ازرقی هروی و آقای جلال‌الدین همایی برای تألیف کتاب مزارات و رجال اصفهان و آقای عبدالعزیز جواهر الکلام برای تألیف فهرست کتب خطی فارسی کتابخانه‌های عراق صلاحیت دارند.
10. از جمله کمیسیون‌های اداره کل نگارش، کمیسیون اجتهاد و فتوا بود که صلاحیت افراد را برای تألیف یا تصحیح متون دینی بررسی می‌کرد که ابوالحسن شعرانی یکی از کارشناسان آن بود. در دیماه 1333 با چاپ کتاب ستون دین تألیف نصرالله نوریانی برای مطالعۀ خارج از کلاس به دانش‌آموزان موافقت شد.
11. در سال 1316 با تصویب فرهنگستان، وزارت معارف به وزارت فرهنگ تغییر نام یافت و نیز طی بخشنامه‌ای به کتاب‌فروشی‌ها اعلام شد دیگر به جای کتابخانه از کتابفروشی در تابلوها استفاده شود.
این بود مروری بر مصوبات حوزۀ کتاب در اداره کل نگارش وزارت فرهنگ که از کتاب «مصوبه‌های شورای عالی معارف / فرهنگ» انتخاب شده بود.