میراث مکتوب – پس از قرآن کریم و سنت پيامبر(ص)، صحیفه سومين مرجع در تراث اهـل بيت(ع) به شمار مـى رود که تـوسط دو فرزند بزرگوارِ حضرت سجاد(ع) يعنى امـام مـحمدباقر(ع) و زيد شهيد، از آن حضرت روايت شده.
امام باقر(ع) به نوبه خـويش، آن را بـر فرزند برومند خود، حضرت امـام جـعفر صـادق(ع)، املا فرمودند، و امام صادق(ع) صحيفه را بر عمر بن هارون ثقفى بلخى (درگذشته به سال 194ق) امـلا و اقراء فـرمودند و در واقع اين عمر بن هارون، مجمع الاسانيدى اسـت كه روايتـگران صحيفه از او نـقل و روايت مـى كنند و نقش مهمى در ترويج اين كتـاب شريف داشته است. شيوخ بزرگوار و رجـاليان نـامدار متقدم، نجاشى، منتجب الدین، شیخ طوسى و ابن شهرآشوب، در كتاب هاى خود، به صحيفه سند رسانيده اند و گروه بزرگى از عـالمان و حـديث شـناسان به توثيق آن پرداخته اند.
پيشوايان زيديه هم به اين صحيفه ارجمند توجه داشته اند و نقل شده كه المتوكل على الله، پيشـواى يمـن، به تدريس صحيفه سـجاديه مـى پرداخته و مجلس درسى از براى اين كتاب شريف داشته است.
در سدۀ چهارم، يعنى زمانى كه تشيع در خلال حكومت آل بويه مجالى براى نـفس كشـيدن يافته بود، روايات و اجازات صحيفه دوچندان شد و اين امر تا سدۀ دهم كه دولت صفوى بر بنياد مذهب شيعه اعلام موجوديت كرد، استمرار يافت. از اين دوره عنايت به كتابت و اجازت و ترجمه و شرح و تعليق صحيفه فزونی گرفت. در سـدۀ سـيزدهم چاپ هاى سنگى صحيفه در ايران و هـند، و تـرجمه آن به زبان فارسى، بسيار شد.
سال ها پيش در يكى از مراحل بازسازى حرم مطهر رضوى(ع) در مشهد مقدس صندوقچه اى حاوى چند دستنوشت كهن دستياب شد كه در زمـان هـاى دور از آن يكى از مدارس فرقه كراميه در نيشابور بوده است. يكى از اين دستنوشت ها،,دستنوشت صحيفۀ سجاديه مـورَّخ 416ق است كه اقدم نسخ یافت شده از صحیفه است. استاد كاظم مدير شانه چى، آن را تحقيق و به سال 1371ش در سلسلۀ منشورات بنياد پژوهـش هاى اسلامى آستان قـدس رضـوى(ع) در مشهد به چاپ رسانيدند.
نسخه های صحیفۀ سجادیه
علامه شيخ آقا بزرگ طهرانى در کتاب شریف الذریعه الی تصانیف الشیعه 64 شرح و 11 حاشيه و 6 ترجمه را بشرح آورده است.
اما براساس آماری که فهرستگان نسخه های خطی ایران (فنخا) در جلد 21 از ص474 تا586 گزارش می کند، بیش از120 نسخه از ترجمه ها و شروح صحیفه و 1307 نسخه که تاکنون در کتابخانه های ایران شناخته شده از جمله همین نسخه ش 434 موزه و کتابخانه آقای کاظمینی در این مجموعه کلان معرفی شده که این موضوع بر اهمیت و تواتر اسناد و صحت متن آن دلالت دارد.
دعا، منبعى براى معارف الهی
شناخت «صحيفه سجاديه« را مـىتوان گامى در جـهت آشنايى با «معارف اسلامی» دانست و در زمينه «عقايد» و «اخلاق» و «شناختهاى دينى» به آن مراجعه كرد .
جهتشناخت دين، منابعى وجـود دارد اين مـنابع عبارتند ازقرآن كريم; احاديثحديث پيامـبر (ص) و ائمـه عليهم السلام؛ دعاهاى معصومين عليهم السلام؛ خاصه ادعیه منقول از حضرت سجاد علیه السلام.
علت رواج دعا خوانی
دوره حيات امام سجاد عـليه السلام، يكى از سختترين و خفقان بارترين دورهها براى اهلبيت و ائمه عليهم السلام بود و محدوديتهاى بسيارى از سـوى امـويان براى امامان شيعه اعمال مىشد. از اين رو براى امام سجاد عليه السلام زمينۀ داير‌كردن جلسات بحث و تفسير و فـقه و عـلوم ديگر ميسر نبود .
آن حضرت، بسيارى از معارف ناب اسلامى را در قالب دعاهاى صحيفه که حاوى 54 دعاست بـيان داشـته است. در دعاهاى اين كتاب، ظريفترين مـباحثخداشناسى، هـستىشناسى، عـالم غيب و فرشتگان، رسالت انبيا، جايگاه پيامبر و اهـلبيت عـليهم السلام، فضايل و رذايل اخلاقى، مسائل اجتماعى و اقتصادى، اشـارات تـاريخى و سيره، تـوجه دادن بـه مظاهر قدرت پروردگار، يادآورى نعمتهاى مختلف خداوند و وظـيفه شكر و سپاس، آيات آفاقى و انفسى پروردگار، ادب و آداب دعا، تلاوت، ذكر، نماز و عبادت و دهها موضوع مهم ديگـر مطرح است .
ظرف و قالب، قالب دعا و نـيايش است ولى مظروف، تبيين دين و ارزشـهاى اخـلاقى و معارف قرآنى و وظايف عبادى و آداب بـندگى اسـت.
رویکرد مستشرقان به دعا
ویلیام چیتیک یکی از اسلام‌شناسان بزرگ غربی است کـه تاکنون مـطالعات زیادی دربارۀ عرفان اسلامی انجام داده است. از جمله کارهای مهم وی ترجمه صحیفه سجادیه از زبان عربی به زبان انگلیسی است.او مقاله‌ای را در مقدمۀ ترجمه انگلیسی صحیفه سجادیه نگاشته است. چیتیک می‌نویسد: چنان‌که امامان شیعه در طـول قرون تأکید کرده‌اند، توحید، پیام جوهری قرآن است. صحیفۀ سجادیه نیز نمونه برجسته و ویژه‌ای است از وجه عـلمی این پیام جوهری. روش صحیفه با بیان عقلی صرف متفاوت است.آوردن صفات مثبت انسانی و اقرار بر خدای یگانه موضوع اصـلی صحیفه است.
ضرورت چاپ نسخه برگردان آن
پیشینۀ تصحیح متون از یک منظر به زمان رواج تألیف و کتابت و شیوه های املاء و عرض دادن مطلب به استاد و مقابله نسخه ها با یکدیگر برمی گردد تا زمانی که مثلاً حمدالله مستوفی برای تحصیل یک شاهنامه صحیح آن را با پنجاه نسخه مقابله می کند و عبداللطیف عباسی هم 50 نسخه مثنوی را بکار می گیرد. اما تصحیح فنی و حرفه ای توسط علامه محمد قزوینی در ایران شروع می شود.
تا این زمان طبق آماری که از متون چاپی در ایران بدست آمده، حدود 12 هزار متن اعم از کتاب مفصل چندجلدی و رساله های کوتاه چند صفحه ای در ایران منتشر شده که می توان گفت 90 درصد این آمار مربوط به پس از انقلاب اسلامی در ایران دانست که خود نهضتی ستایش برانگیز است.
مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب افتخار داشته و دارد که در این 22 سال از زمان تأسیس تاکنون قریب 300 عنوان (و 350 جلد) از متون کهن را منتشر کرده است.
اما اکنون در عصر دیجیتال و امکان دسترسی های آسان و سریع به منابع از یک سو و گرانی کاغذ و عدم اقبال عمومی به کتاب و دهها علل دیگر، شمارگان کتاب تقلیل یافته و گرایش ناشران به افزایش تعدد و تکثر عناوین بیشتر شده است.
یکی از روشهای افزایش این تنوع و تعدد عناوین، تمایل به انتشار آثار نفیس به صورت نسخه برگردان یا چاپ فاکسیمیله است که بیشتر با مراکز علمی خارج از کشور مانند مرکز مطالعات جهان دانشگاه برلین، مؤسسۀ مطالعات اسماعیلیه، مرکز ملی پژوهشهای علمی فرانسهCNRS و و برخی مراکز داخل و اخیراً این اثر شریف با همکاری مؤسسۀ ریحانة الرسول جناب آقای کاظمینی که نسخه هم از ذخایر این گنجینۀ فاخر هست، موفق به انجام آن شده ایم. ما این همکاری را به فال نیک می گیریم و امیدواریم حسن مطلعی باشد برای همکاریهای سالانه.
فواید چاپ عکسی
دربارۀ اهمیت چاپ آثار فاخر به صورت عکسی هم چند نکته قابل ذکر است. انتشار عکس از اصل نسخه دارای فواید متعددی است که نباید از آن غافل بود. فواید نسخه شناسی برای پژوهشگران حوزه نسخه شناسی و فهرست نویسی، فواید زبان شناسی، سبک شناسی، گونه شناسی، شناخت سیر تحول ساختار واژگان، بعضاً مشکول بودن واژگان کهن، فراهم شدن امکان داوری در مورد خوانش کلمات توسط دیگران، امکان شناخت میزان تصرف کاتبان، امکان داوری بهتر در مورد تصاویر، نقاشیها، تذهیبها و آرایه های هنری نسخه و شناخت بهتر ارتباط آنها با متن، فراهم شدن امکان بیشتر برای مصححان و علاقه مندان برای ارائه تصحیح های متعدد با مراجعه به اصل سند، داوری در مورد خط مؤلف یا نسخه ای که به عرض مؤلف رسانده شده، امکان دسترسی صحیح به یادداشتها، حواشی، مهرها و نیز دانستن شکل دست به دست گشتن نسخه ها و انتقال آنها، امکان شناخت ساقطات نسخه یا جابجایی اوراق در شیرازه بندیها و دهها سودمندی دیگر که در این نوع رویکرد در انتشار آثار می توان برشمرد و بنده در مقاله ای که در شماره 54 آینه میراث منتشر کرده ام به تفصیل در این باره با ذکر شواهد و مستندات به آن پرداخته ام.