میراث مکتوب- مجموعه مقالات چهارمین همایش بین‌المللی زبان‌ها و گویش‌های ایران (گذشته و حال) به کوشش محمود جعفری دهقی و شیما جعفری دهقی توسط انتشارات مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهشهای ایرانی و اسلامی) منتشر شد.
مجموعه مقالات چهارمین همایش بین المللی زبان‌ها و گویش‌های ایران (گذشته و حال) به کوشش محمود جعفری دهقی و شیما جعفری دهقی توسط انتشارات مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهشهای ایرانی و اسلامی) منتشر شد.
اثر حاضر مجموعۀ مقالات چهارمین همایش بین المللی زبان‌ها و گویش‌های ایرانی است که در سال 1397 در مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی برگزار شد. در این همایش پربار، زبان‌شناسان، متخصصان و پژوهشگران مقالاتی دربارۀ آخرین دستاوردها در زمینۀ زبان‌ها و گویش‌های ایرانی ارائه کردند که اینک به لطف و یاری خداوند در دست خوانندگان ارجمند قرار می گیرد.
در سرآغاز کتاب می خوانیم: یکی از بزرگ‌ترین مزیت‌های ایران داشتن زبان‌های و گویش‌های متنوع است. منابع تاریخی و جغرافیایی ایرانی گزارش می‌دهند که افزون‌بر زبان پهلوی که روزگاری زبان رسمی و علمی سرزمین ایران بزرگ بوده و نیز زبان فارسی دری که از اواخر عصر ساسانی در ایران رواج داشته و در دوران ایران اسلامی نیز به عنوان زبان ملی و رسمی این سرزمین برگزیده شده، گویش‌های متعددی در هر ایالت و ولایت تکلم می‌شده که امروزه نام و نشان قابل توجهی از آنها در میان نیست. برخی از این گویش‌ها عبارتند از:
آذری، ارانی، اردبیلی، اصفهانی، بامیانی، بخارایی، بستی، بلخی، تبریزی، جرجانی، جوزجانی، چاچی، خوارزمی، خوزی، دیلمی، رازی، رامهرمزی، زنجانی، سجستانی، سغدی، سمرقندی، شیرازی، طبری، طخارستانی، طوسی، غوری، فهلوی، قزوینی، قومسی، کرمانی، کوچی، مراغی، مروی، مکری، نیشابوری، هروی، همدانی و …
تقریباً تمامی این گویش‌های ارزشمند از میان رفته‌اند. تنها به آنها در پاره‌ای متون از استخری، مقدسی، حمدالله مستوفی، یاقوت حموی، حمزه اصفهانی، ابن اسفندیار، قابوس بن وشمگیر زیاری، سعدی شیرازی، حافظ، اوحدی اصفهانی و ابن بزاز اشاراتی شده است. گاهی نمونه‌ای از این گویش‌ها نیز در آثار مذکور به دست داده شده است.
گروهی از زبان‌های موجود در ایران نیز که از جملۀ ذخایر ارزشمند این مرز و بوم به شمار می‌روند، همانند ترکی آذربایجان، عربی خوزستان، ترکمنی، و ارمنی نیز دستخوش همین زوال شده‌اند. هیچ‌یک از این زبان‌ها و گویش‌ها به طور کامل ثبت نشده‌اند.
در روزگار ما نیز همین بی‌توجهی‌ها به زبان‌ها و گویش‌ها ادامه دارد. در واقع کاری جدی و علمی دربارۀ آنها انجام نمی‌شود. به‌طوری که تعداد قابل توجهی از زبان‌ها و گویش‌ها در معرض نابودی قرار گرفته‌اند. به نظر می‌رسد برنامه‌ای برای مراقبت از این زبان‌ها و گویش‌ها وجود نداشته باشد. زبان‌ها و گویش‌های گوناگونی که هر یک غنای فرهنگ و تمدن سخنگویانشان را نشان می‌دهند و در زمرۀ میراث فرهنگی کشور است!
آمار دقیقی وجود ندارد، اما تالشی در گیلان، تاتی در قزوین، نطنزی، نائینی و خوانساری و گزی در اصفهان، هورامی در کردستان، سیوندی و کُرُشی در فارس، لارستانی در هرمزگان، سوی در سیستان‌وبلوچستان، گویش بهدینان در یزد، وَفسی در استان مرکزی، مندایی در خوزستان، خلجی و آشتیانی در استان مرکزی از جمله زبان‌ها و گویش‌های ایرانیِ در معرض نابودی‌اند.
براساس آمارهای رسمی سازمان یونسکو بیش از 50 درصد از هفت هزار زبان شناخته‌شده در دنیا در آستانۀ نابودی هستند. از میان هفت هزار زبان، تنها چند صد زبان در نظام‌های آموزشی و رسمی در دنیا ارائه می‌شوند و کمتر از 100 زبان در دنیای دیجیتال به‌کار گرفته می‌شوند.
از زمان‌های بسیار دور زبان‌ها به دنیا آمده‌اند، زیسته‌اند و از میان رفته‌اند. اما امروزه با سرعتی بی‌سابقه در حال نابودی‌اند. اکنون در جهان در هر سال ده زبان خاموش می‌شود و زبان‌شناسان پیش‌بینی می‌کنند اگر این روند ادامه یابد؛ نود درصد زبان‌ها تا سدۀ آینده رو به خاموشی خواهند رفت. از آنجایی که فرهنگ وابسته به زبان است، با زبان شکوفا می‌شود به حیات خود ادامه می‌دهد و منتقل می‌شود؛ با مرگ هر زبان فرهنگ وابسته به آن نیز در معرض نابودی قرار می‌گیرد.
از سوی دیگر، هر زبانی سازگاری‌های ضروری با شرایط ویژۀ اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی را برای گویشورانش فراهم کرده و امکان شناخت هستی از دریچه‌ای ویژه را برای آنها میسر می‌سازد. بنابراین، مرگ زبان‌ها به مثابۀ نابودی همۀ این امکان‌های ضروری برای حیات اجتماعی و تداوم فرهنگ است.
آنچه گذشت طرح یک مشکل ملی و یادآوری یک خطر فرهنگی است. در کنار این مطلب و با فرض اینکه بنابر ملاحظات اقتصادی و یا نیاز به برنامه‌ریزی بلند‌مدت برای این منظور، امکان اجرای فوری طرح صیانت از زبان‌های قومی و گویش‌های محلی وجود ندارد، اما می‌توان با امید به فراهم شدن شرایط در آینده، در فوری‌ترین اقدام ممکن نسبت به ایجاد بانک زبان‌ها و گویش‌های ایرانی اقدام کرد.
در این راستا، نقش شورای عالی انقلاب فرهنگی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، وزارت آموزش و پرورش، وزارت علوم و آموزش عالی، صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، دانشکده‌های زبان و ادبیات فارسی، استادان و دانشجویان و فارغ التحصیلان رشته‌های زبان و ادبیات فارسی، شورا‌های اسلامی شهر و روستا در استان‌های هدف، برجسته‌تر و کارآمدتر از دیگران است.
استفاده از تجربیات دیگر کشور‌ها در این زمینه و دریافت کمک‌های فنی و مشاوره از سازمان فرهنگی هنری ملل متحد «یونسکو» خالی از فایده نیست. چه اینکه حسب قرائن و به استناد اعلام صاحب‌نظران، از میان رفتن زبان‌ها و گویش‌ها، یک خطر جهانی است و همه‌روزه تعدادی از گویش‌ها و زبان‌ها از عرصۀ ارتباطات مردم با یکدیگر حذف می‌شود و هم اینک، از زبان‌هایی که تا چندی پیش از سوی ساکنان جزایر اقیانوسیه و قبایل جنگل‌های آمازون و گینه مورد استفاده قرار داشت، هیچ اثری نمانده است. فراموش نکنیم که شاید فردا فرصتی برای این کار نباشد و فراموش نکنیم که حیات برخی از گویش‌های موجود، به زندگی چند پیر‌مرد و پیر‌زنی که هنوز به آن سخن می‌گویند، وابسته است و با مرگ همین چند تن، گویش آنها نیز با همه پشتوانۀ تاریخی که دارد، خواهد مرد.
مجموعه مقالات چهارمین همایش بین المللی زبان‌ها و گویش‌های ایران (گذشته و حال) در 608 صفحه و بهای 485 هزار تومان، با شمارگان 200 نسخه به چاپ رسیده است.
علاقمندان به تهیۀ این کتاب، می توانند جهت سفارش تلفنی با شماره 02122297677 تماس حاصل کنند ویا جهت سفارش اینترنتی از طریق نشانی store.cgie.org.ir اقدام نمایند.
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی