میراث مکتوب- در منابع تذکره و شرح‌حال خطاطان و کاتبان، درباره واضع خط تعلیق اختلاف نظر آشکاری وجود دارد، به طوری که حتی گاهی در یک تذکره، دو شخص مختلف را به عنوان ابداع‌کننده این خط معرفی شده‌اند. این منابع عمدتاً از پنج خطاط به عنوان واضعان خط تعلیق نامبرده‌اند:
خواجه ابوالعال
از زمان حیات وی اطلاع دقیقی در دست نیست و در برخی منابع او را ابداع‌کننده حروف سه نقطه پ، ژ و چ فارسی دانسته‌اند. برخی بر این عقیده‌اند که او با خط پهلوی آشنایی داشته و خط تعلیق را از فروعات خطوط کوفی و پهلوی استخراج کرده است. (1)
حسن بن حسین‌علی فارسی کاتب (سده چهارم هجری)
به قولی کاتب درباری همعصر عمادالدوله علی دیلمی (2) و به قولی دیگر از کاتبان درباری عضدالدوله ابوشجاع دیلمی (3) است. گفته می‌شود او اولین بار خط تعلیق را از خطوط نسخ و ثلث و رقاع استخراج کرد و آن را در نوشتن مراسلات و مکاتبات دولتی به کار برد که بعدها با رواج این خط در دستگاه دیوانسالاری حکومت‌های فارسی زبان، رفته رفته به خط ترسل مشهور شد. (4)
خواجه نظام الدین احمد منشی سمنانی (سده هشتم هجری)
همعصر سلطان جلال‌الدین شاه شجاع (5) که در رسالات خوشنویسی با دو عنوان متفاوت از او یاد شده است. علی بن حسن خوشمردان (6) در رساله تعلیم الخطوط (7) با نام «خواجه احمد منشی» (8) و سراج شیرازی در تحفة‌المحبین با نام «خواجه نظام الدین احمد سمنانی» از وی یاد کرده است. (9) در شیراز متصدی منصب انشا بوده و به «یاقوت تعلیق» نیز شهرت داشته است و سراج شیرازی شیوه تعلیق‌نویسی وی را برگرفته از خط رقاع می‌داند. (10)
خواجه تاج الدین سلمانی (سلیمانی) اصفهانی (سده نهم هجری)
متوفی به سال 897 ﻫ ق و از همعصران سلطان ابوسعید گورکانی (11) که در برخی از منابع شرح حال خوشنویسان، او را گاهی به عنوان واضع خط تعلیق (12) و گاهی به عنوان واضع خط شکسته تعلیق نام برده‌اند. (13) اما با توجه به نمونه‌های موجود از خط تعلیق قرون هفتم و هشتم هجری، قطعاً نمی‌توان خواجه تاج سلمانی واضع این خط دانست و با توجه به رساله تعلیم الخطوط از علی بن حسن خوشمردان، او در قلم تعلیق زمان خود تغییرات و ابداعاتی اعمال کرده که بعدها به صورت شیوه‌ای معمول رایج شده است. در حقیقت، خواجه تاج یک تعلیق‌نویس صاحب سبک است، نه واضع آن.
خواجه عبدالحی منشی استرآبادی (سده‌های نهم و دهم هجری).
وی از منشیان دربار ابوسعید گورکانی بود که مدتی در دربار اوزون حسن (14) و سلطان یعقوب (15) منشی‌گری می‌کرد و در سال 907 ﻫ ق در شهر تبریز درگذشت. از آثار او می‌توان چند قطعه در کتابخانه توپقاپی سرای را نام برد که عمدتاً به خط تعلیق و برخی به خط توقیع نگاشته شده است و یکی از آنها تاریخ 870 ﻫ ق دارد. با این وجود با توجه به نمونه‌های متقدم خط تعلیق، نسبت وضع این خط به خواجه عبدالحی منشی انتسابی نادرست است و محتملاً او نیز همچون خواجه تاج سلمانی، تعلیق‌نویسی صاحب سبک بوده که شیوه‌اش نسبت به سایر شیوه‌های تعلیق، به شیوه‌ای معمول تبدیل شده است.
در تمامی نمونه‌های بالا تشابه عبارات منابع مربوط به تذکره کاتبان و خوشنویسان و عدم تطابق ویژگی‌های‌دست‌نوشته‌های موجود به خط تعلیق با توصیفات این منابع از این خط، این فرضیه را قوت می‌بخشد که غالب این منابع صرفاً به نقل قول از یکدیگر پرداخته‌اند و شاید بتوان با توجه به آنها، صرفاً کلید‌هایی برای تشخیص و نامگذاری سبک‌های خط تعلیق به دست آورد. در حقیقت، پیدایش خط تعلیق مانند بسیاری از پدیده‌های فرهنگی، نه در نقطۀ دقیقی از تاریخ و یا توسط ابداع‌کننده‌ای خاص، که در طول مسیری تکوینی صورت گرفته است. این خط به مرور زمان از صورت‌های ابتدایی، به صورت‌های متأخر، قاعده‌مند، زیبایی‌شناسانه و حتی صورت‌های سبکی تغییر شکل داده و برای توصیف این روند تدریجی پیش از آنکه به صورتی شتابزده و صرفاً با نقل قول از کتب تذکره، پیدایش و ابداع این خط را به شخص خاص یا به زمان مشخصی از تاریخ نسبت داد، باید به جمع‌آوری مستندات تاریخی و بررسی تطبیقی‌دست‌نوشته‌های به جای مانده از آن پرداخت.
پی‌نوشت
۱. حاجی میرزا عبدالمحمدخان ایرانی (۱۳۴۵)، پیدایش خط و خطاطین، مصر: چاپخانه چهره نما، ص ۱۲۱- ۱۲۲؛ میرزا سنگلاخ خراسانی (۱۳۸۸)، تذکره الخطاطین، انتشارات قاف مشهد الرضا، مشهد، ص ۳۶.
۲. از سلاطین آل بویه، دوران سلطنت: ۳۲۸ – ۳۱۳ ه ق.
۳. از سلاطین آل بویه، دوران سلطنت: ۳۶۲ – ۳۲۸ ه ق.
۴. حاجی میرزا عبدالمحمدخان ایرانی، ۱۳۴۵: ص ۱۵۶- ۱۵۵.
۵. از سلاطین آل مظفر و حکمران فارس و مناطق مرکزی ایران، دوران سلطنت: ۷۸۶ – ۷۶۰ ه ق.
۶. معروف به سید بابا و از خوشنویسان قرن دهم، زنده در ۹۲۶ ه ق.
۷. رساله دوم از نسخه خطی به شماره ثبت ۱۵۵۲۷ در کتابخانه مجلس شورای اسلامی با تاریخ کتابت ۹۴۲ ه ق. تصحیحی از این رساله در نشریه نامه بهارستان به چاپ رسیده است:
احسان شکرالهی طالقانی، رساله تعلیم الخطوط، نامه بهارستان، دفتر ۶، پاییز و زمستان ۱۳۸۱، ص ۳۲۸- ۳۱۷.
۸. شکرالهی طالقانی، ۱۳۸۱: ص ۳۲۰.
۹. یعقوب بن حسن سراج شیرازی (۱۳۷۶)، تحفة المحبین، تهران: نشر نقطه، دفتر نشر میراث مکتوب، ص ۱۴۲
۱۰. همان
۱۱. از سلاطین گورکانی، دوران سلطنت: ۸۷۳ – ۸۵۴ ﻫ ق
۱۲. حبیب الله فضائلی (۱۳۵۰)، اطلس خط، اصفهان: انجمن آثار ملی اصفهان، ص ۴۰۳.
۱۳. همان، ص ۴۰۶.
۱۴. از سلاطین آق قویونلو، دوران سلطنت ۸۸۳ – ۸۵۷ ه ق
۱۵. از سلاطین آق قویونلو، دوران سلطنت ۸۹۶ – ۸۸۴ ه ق
علی مشهدی رفیع
منبع: کاتبان ـ بهشت آیین