میراث مکتوب- مجدالدین ابوالحسن یا ابواسحاق کسائی در ۳۴۱ هجری در مرو دیده به جهان گشود. زادروز او را بنا بر آنچه در مطلع قصیده اش آمده، چهارشنبه ۲۷ شوال ۳۴۱ هجری است.(۱)
چهارشنبه و سه روز باقی از شوال
بیامدم به جهان تا چه گویم و چه کنم
از سروده های کسایی مشخص است که او زن و فرزند داشته و تعلق خاطر فراوانی نیز به آنها داشته است:
ستوروار بدین سان گذاشتم همه عمر
که برده گشته فرزندم و اسیر عیال
درون مایه و ویژگی اشعار
از جمله اشعار برجای مانده از این شاعر توانا می‌توان به دیوان اشعار، بیت های پراکنده از فرهنگ های لغت و رباعیات اشاره کرد. باید اذعان داشت که بسیاری از آثار این شاعر نامدار از میان رفته و تنها ۲ قصیده، چهار غزل و ۲۵ قطعه چند بیتی که مجموع آنها از ۲۹۲ بیت نمی گذرد از اشعار او باقی مانده است. لغت فرس، کتاب‌النقض، مجمع‌الفرس، لباب‌الالباب، فرهنگ جهانگیری و فرهنگ رشیدی از جمله منابع اشعار کسایی مروزی محسوب می شود که نشان می‌دهد از میان ۲۹۲ بیت باقی مانده از کسایی حدود ۸۰ بیت با موضوعات دینی سروده شده است.(۲)
محتوای شعرهای کسایی در ابتدا مدح سلاطین اواخر عهد سامانی و اوایل عهد غزنوی بوده و در حقیقت به مدح سلاطین زمان خود می‌پرداخت اما در اواخر عمر این محتوا تغییر می‌یابد و از آن جایی که مروزی شیعه مذهب بود در مدح اهل بیت(ع) و حضرت علی(ع) شعر سروده است. وی در قصیده ای با اشاره به حدیث لافتی که حدیث مشهور نبوی(ص) است، می‌گوید:
لافتی الّا علی بر خوان و تفسیرش بدان یا که گفت و یا که داند گفت جز روح الامین
وی حضرت علی(ع) را با تصریح به آیه «مودت قربی» و آیه «مباهله» و سوره «هل اتی» می‌ستاید و آن حضرت را «رکن مسلمانی»، «ولی بی‌مانند» و «سرّ ذوالجلال» می‌داند و همچنین ایشان را «امیرالمؤمنین»، «امام المتقین»، «امام امت» و «برگزیده امت» توصیف می‌کند و با صراحت می‌گوید که پیامبر(ص) او را ثنا کرد و ستود و همه کارها را به او سپرد. بسیاری از محققان، علت تخلص او به کسایی را، برگرفته از مذهب شیعی او و برداشتی از حدیث کسا می‌دانند. وی همچنین نخستین سوگ نامه عاشورا را سرود به همین دلیل کسایی را از پیش‌آهنگان شعر شیعی و متعهدانۀ ادب پارسی می‌دانند. همچنین محققان حوزه ادبیات معتقدند که مقام کسایی مروزی در ادبیات به اندازه رودکی، بلخی و دقیقی طوسی بالا و ارزشمند است.
شعر کَسایی، شعری سرشار از ویژگی های ادبی، دینی و اخلاقی به شمار می رود در حقیقت می‌توان موضوع اشعار کسایی را به سه دستۀ مدح، وصف طبیعت و نصیحت و اندرز تقسیم کرد. ترویج مذهب تشیع، ظلم ستیزی، مداحی و مرثیه سرایی اهل بیت(ع)، رنج نامه های شاعر و پند و اندرزهای حکیمانه، نگرشی متعالی به جهان هستی و زبان شیوا و شیرین از مهم‌ترین ویژگی‌های شعر اوست. همچنین وی از استادان مسلّم شعر عصر خویش بود و در ابداع مضامین، بیان معانی، توصیفات و ایراد تشبیهات، مهارت و قدرت بسیار داشت. زبان ساده و شیرینش، راه را به تکلّف بسته و بیانی مطبوع و دلنشین ارایه داده است. او علاوه بر توصیفات و مدایح، مواعظ و حکمت را هم در شعر فارسی به کمال رساند و مقدمات ظهور شاعرانی چون ناصرخسرو را فراهم ساخت. به نظر می‌رسد که کسایی از زبان شعرش برای دفاع از اهل‌بیت(ع) و پاسخ به دشمنان این خاندان استفاده می‌کرده و قسمتی از اشعارش را در راه تبلیغ سیاسی و فکری به کار می‌برده است.
در ادامه به نمونه ای از شعر کسایی مروزی در وصف عاشورا می‌پردازیم:
باد صبا درآمد فردوس گشت صحرا
آراست بوستان را نیسان به فرش دیبا
آمد نسیم ِ سنبل با مشک و با قرنفل
آورد نامه گل باد صبا به صهبا
کهسار چون زمرّد نقطه زده ز بُسَّد
کز نعت او مُشَعبد حیران شده ست و شیدا
آبِ کبود بوده چون آینه زدوده
صندل شده ست سوده کرده به می مُطرّا
رنگ نبید و هامون پیروزه گشت و گلگون
نخل و خدنگ و زیتون چون قبّه‌های خضرا
دشت است یا سِتبرق باغ است یا خُوَرنق
یک با دگر مطابق چون شعر سعد و اسما
ابر آمد از بیابان چون طیلسان رُهبان
برق از میانش تابان چون بُسّدین چلیپا
معرفی منبع در خصوص اندیشه کسایی
تا کنون حدود ۳۰۰ بیت از شعرهای کسایی مروزی به دست آمده و تلاش برای گردآوری اشعار وی همچنان ادامه دارد. کامل ترین و دقیق ترین دیوانی را که تا کنون در اختیار علاقمندان قرار گرفته است، محمد امین ریاحی با عنوان کسایی مروزی (زندگی، اندیشه و اشعار او) گردآورده و تصحیح کرده و به بررسی زندگی و اندیشه وی پرداخته است.
اشعار حکیم کسایی مروزی و تحقیقی در زندگانی و آثار او، تألیف مهدی درخشان از دیگر آثار در خصوص زندگی و اشعار کسایی است. مولف در این اثر بر بررسی زندگانی و اشعار پراکنده باقی‌مانده از کسایی می پردازد. نویسنده، کمبود متنی مدون و منقح درباره کسایی مروزی، برای تدریس در دانشگاه‌ها را سبب نگارش این اثر دانسته است. این کتاب، شامل مقدمه‌ای در شرح حال کسایی و اشعار او و پس از آن قطعات متفرقه، قصیده‌ای در فضیلت امیرالمؤمنین علی(ع)، ابیات پراکنده کسایی به‌تفکیک منابع آنها و ۲ قصیده ناصرخسرو منسوب به کسایی می شود.
خاموشی
از تاریخ دقیق وفات این شاعر توانا اطلاعات دقیقی در دست نیست اما با توجه به قصیده ای که در پنجاه سالگی سروده می توان دریافت که وفاتش بعد از ۳۹۰ هجری بوده است و برخی او را شاعر نیمه دوم سده چهارم و آغاز سده پنجم هجری می‌دانند که تا سال هایی پس از ۴۱۹ زندگی کرده است. در پایان باید اذعان داشت که تحقیق درباره شاعری که از زندگی او اطّلاع درستی در دست نیست، کار آسانی به‌نظر نمی‌رسد به‌ویژه آنکه در میان اندک‌شمار پژوهش هایی که انجام گرفته، تفاوت و گاه تناقض هایی در آراءِ پژوهشگران یافت می‌شود که دامنه زندگی او را از سامانیان تا غزنویان گسترانیده‌اند.
مآخذ:
۱- طباطبایی، سید مهدی، بررسی زندگی کسایی مروزی بر اساس خوانشی جدید از قصیده لامیه، ادبیات و زبان ها، تاریخ ادبیات، پاییز ۱۳۸۸، شماره ۶.ص ۱۵۱-۱۶۶
۲- ر. ک درخشان، مهدی، اشعار حکیم کسایی مروزی و تحقیقی در زندگانی و آثار او، ص۵۰-۶۰
۳- برای اطلاع بیشتر ر. ک بررسی زندگی کسایی مروزی براساس خوانشی جدید از قصیده لامیّه، نوشته سیّدمهدی طباطبایی، مجله تاریخ ادبیات، دوره ۱، شماره ۳ – شماره پیاپی ۳، پاییز و زمستان ۱۳۸۸
منبع: ایرنا