میراث مکتوب- حسن اسدی تبریزی در پنجمین کتاب از سری کتاب‌های «مشاهیر وقف کتاب در ایران» به زندگی و اقدامات علمی حاج حسین نخجوانی از فعالان و واقفان کتاب در شهر تبریز پرداخته است. این سلسله کتاب‌ها از سوی موسسۀ خانه کتاب راهی بازار نشر شده است.
حاج حسین نخجوانی نسخه‌شناس، کتاب‌شناس، محقق، واقف کتاب و بازرگانی شیفتۀ کتاب بود که در سال 1265 شمسی در تبریز متولد شد. پس از مدتی تحصیل در مکتب‌خانه و مدرسه، در حجرۀ پدر در بازار تبریز به تجارت مشغول شد، اما به دلیل شوق و علاقه‌ای که به مطالعه و تحقیق داشت، بیشتر وقت خود را به مطالعه، شرکت در مجالس ادبی، خرید و جمع‌آوری کتاب و نسخ خطی مصروف می‌کرد و به تدریج کتابخانۀ شخصی معتبر و نفسیی فراهم کرد که حدود 500 جلد آن، نسخۀ خطی بود.
به گفتۀ اسدی تبریزی، نخجوانی از مؤسسان کتابخانۀ ملی تبریز به‌شمار می‌آید که پس از افتتاح آن، کتابخانۀ کم‌نظیر خود را به کتابخانۀ ملی تبریز وقف کرد. عضویت در هیئت تحریرۀ نشریۀ دانشکده ادبیات تبریز، عضویت در شورای کتابخانۀ تربیت، عضویت در شورای کتابخانۀ ملی تبریز و همیاری و کمک به مجامع خیریه در تبریز از دیگر خدمات نخجوانی بوده است.
اسدی تبریزی در این کتاب، که اولین تک‌نگاری دربارۀ حاج حسین نخجوانی است، به زندگی، خدمات، آثار و وقف‌نامه این فعال فرهنگی پرداخته است. از آنچه در بخش زندگی‌نامۀ حاج حسین نخجوانی برمی‌آید این است که حاج حسین پس از ترک تحصیل به حجرۀ پدر خود در بازار رفته و با برادر بزرگ خود حاج محمد نخجوانی به کار تجارت مشغول شده، اما از آنجا که وی شیفتۀ کتاب بوده است در کنار کار تجارت به خرید و جمع‌آوری کتاب و نسخه‌های خطی پرداخته است. البته علاقه و تشویق برادر بزرگترش حاج محمد نیز در این زمینه قابل توجه است.
شرکت در جلسات هفتگی کتاب از دیگر فعالیت‌هایی بود که علاقۀ حاج حسین به کتاب را افزایش می‌داد. محققانی که با حاج حسین ارتباط نزدیک داشتند از وی به عنوان فردی دارای وسعت نظر و شیفتۀ اصلاحات حقیقی به نفع تودۀ حقیقی نام می‌برند. وی در امانت دادن کتاب و نسخه به پژوهشگران جوان زبانزد بودند و ایران‌دوستی وی نیز قابل تأمل است، چنانکه وقتی به وی گفته شد که برای فرهنگ آذربایجان اقدامات فراوان انجام داده در جواب گفته است که فرهنگ ایران. ما پیش از آنکه آذری زبان باشیم ایرانی هستیم.
علاوه بر آنچه در سطور بالا دربارۀ اقدامات علمی و فرهنگی حاج حسین نخجوانی گفته شد، می‌توان به عضویت وی در شورای بنای یادگار شعرا نیز اشاره کرد. از ایشان آثار مستقل و همچنین آثاری که با کوشش وی به چاپ رسیده باقی مانده است. «مواد التواریخ» از جمله آثار مستقل وی است که با تشویق برادرش حاج محمد نوشته است و در آن تمامی رویدادهای مهم جهان را جمع‌آوری کرده است. «چهل مقاله» دیگر اثر اوست. که شامل سه بخش معرفی آثار تاریخی آذربایجان، معرفی نسخ خطی و معرفی شعرا و ادبا است.
«دیوان لعلی»، «سیاحت‌نامه اولیا چلبی (قسمت آذربایجان و تبریز)» آثاری است که نخجوانی در انتشار آن کوشش کرده است. از وی بیش از چهل مقاله در نشریۀ دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تبریز منتشر شده است. از حاج حسین نخجوانی در نشریۀ کتابخانۀ ملی تبریز و مجله یغما نیز آثاری منتشر شده است.
«وقف کتاب» عنوان بخش آخر کتاب است. در این بخش موضوع وقف کتابخانۀ دو برادر نخجوانی یعنی محمد و حسین مطرح شده است. کتابخانۀ ملی تبریز با حمایت مالی حاج محمد و با نظارت حاج حسین در سال 1335 ساخته شد. بعد از تکمیل بنای ساختمان دو برادر کتابخانۀ ارزشمند خود را که حاوی کتاب نسخه‌های خطی ارزنده بوده است وقف کتابخانه ملی کردند، بطوری که علامه قزوینی در تصحیح دیوان حافظ از نسخۀ موجود در کتابخانۀ وقف شده این دو برادر استفاده کرده است. کتاب‌ها مرحله به مرحله وقف شده است و باقی نیز بعد از وفات حاج حسین به کتابخانه وقف شده است.
حاج حسین نخجوانی پس از سال‌ها بیماری در سال 1352 بدرود حیات گفت و در قبرستان طوبائیه تبریز به خاک سپرده شد. از نوشته حسن اسدی چنین برمی‌آید که در محل این قبرستان پارکی بنا شده که متأسفانه از محل دقیق مدفن وی اطلاعی در دست نیست، اما تابلوی ایشان در پارک نصب شده است. به هر روی باید در این شرایط بیتی از ابتهاج را زمزمه کنیم که «ساحت گور تو سروستان شد / ای عزیز دل من تو کدامین سروی». زندگی حاج حسین نخجوانی در کتابی هر چند کوچک و مختصر روزنه‌ای است پرنور برای شناخت مفاخر ایران‌زمین؛ هر چند مدفنشان سروستان شده باشد که البته در دل‌های مردم عارف و فرهنگ دوست مزار آنهاست.
مریم مرادخانی