میراث مکتوب- دوره صفوی نه‌فقط برای تاریخ ایران، بلکه از حیث تاریخ جهانی نیز اهمیت خاص دارد و توجه به آن، می‌تواند بر بخش‌هایی از موضوعات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بین‌المللی نیز روشنی‌هایی بیفکند. هم از این‌روست که از گذشته‌های دور، پژوهشگران تاریخ، بررسی همه جانبه حکومت سلسله صفوی را بر ایران، موضوع انواع تحقیقات و پژوهش‌های خود قرار داده‌اند؛ به ویژه که با کشف و انتشار آثار و اسناد و دیگر یادگارهای آن ادوار در ایران و جهان، زوایای نویی از موضوع در برابر دیدگان دلبستگان به این گونه مباحث گشوده می‌شود.
واقع آن است که با وجود انبوهی از پژوهش‌های شرقی و غربی در باب صفویان، هنوز جوانب ناشناخته از آن ادوار اندک نیست و به ویژه در موضوعات اجتماعی و اقتصادی، مجال فراخی در برابر پژوهشگران تاریخ قرار دارد و از همین طریق است که می‌توان ریشه بسیاری از حوادث و رویدادها و تحولات بعدی را در طول این چند قرن و مناسبات ایران با قدرت‌های بزرگ جهانی در آن عهد جست و جو کرد.
این کتاب، نمونه‌ای از پژوهش در موضوعات اجتماعی و اقتصادی عصر صفوی است و مسلّم است که در ارتقاء مطالعات صفوی سخت مؤثر و سودمند واقع خواهد شد. محور اصلی این تالیف را می‌توان تلاشی در جهت توصیف تجارت، صنف تجار و اصناف پیشه‌ور عهد صفویه عنوان کرد. اصناف، به‌عنوان یکی از کهن‌ترین نهادهای مدنی در ایران دوره اسلامی، به‌دلایل گوناگون، از جمله عدم استقلال سیاسی و سلطه همه‌جانبه حاکمیت‌های بیگانه، از آغاز خلافت بنی‌امیه تا برآمدن صفویه، کمتر توانستند از عهده تعهدات اقتصادی و اجتماعی خود برآیند.
پرسش اصلی کتاب این است که: با وجود فراهم شدن شرایط نسبی برای تولد و رشد صنف تجّار و اصناف پیشه‌ور، به‌عنوان نطفه زایش و بالش طبقه متوسط، چه شد که چنین تحول تاریخ‌سازی تحقق پیدا نکرد؟ دو شرط اصلی برای زمینه‌سازی مناسب جهت وقوع آن تحول، عبارت بودند از: تامین امنیت و آرامش بی‌سابقه و تشکیل سرمایه کافی. در سایه‌سار کاردانی شاه عباس اول، این دو شرط، به شکل شگفت‌آوری، جامه عمل پوشیدند. با اعمال شیوه‌های سخت‌گیرانه، امنیت شهرها و جاده‌ها برای تردد تجار ایرانی و بیگانه، به صورتی بی‌سابقه تامین گردید. سرمایه کافی هم از طریق اعمال سیاست قورق ابریشم و فروش آن به بازرگانان و کمپانی‌های اروپایی فراهم شد. به این ترتیب، مسکوکات زرین و سیمین که می‌توانست از آن به عنوان سرمایه ملی استفاده شود، برای نخستین بار، در حجم قابل‌توجهی وارد ایران شد.
بنابراین، بخش دیگری از پرسش اصلی این است که چه عواملی مانع تحقق این امر شدند. چرا تجار و کمپانی‌های غربی موفق شدند تا با تخریب همان اقتصاد کم‌رمق ولی خودکفای ایران، خود و تجار ارمنی وابسته را جانشین تجار ایرانی کنند؟ این کتاب بر آن است که با پاسخ به این پرسش‌ها، عوامل ضعف تجّار و اصناف پیشه‌ور بومی و عدم تشکیل طبقه متوسط را بررسی کند.
درباره این اثر، یادآوری دو نکته ضروری می‌نماید: نخست، توجه به شرایط خوب و بدی که انحصار ابریشم برای تجار و اصناف پیشه‌ور به‌وجود آورد و دوم، اینکه با وجود کمبود منابع فارسی، خوشبختانه وجود ده‌ها سفرنامه اروپایی به مولف این امکان را داد تا برای نخستین‌بار، درباره تجارت و اصناف عهد صفوی، به‌عنوان بزرگترین بخش تاریخ اجتماعی این دوره، کتاب مستقلی به نگارش درآورد.
کتاب «بازرگانی و اصناف پیشه‌ور در عهد صفوی» شامل دو دفتر است. دفتر اول در پنج بخش تنظیم شده است. بخش اول به مقدمه بر فلسفه‌ای از تاریخ ایران، موقعیت ساختار‌های پنجگانه تاریخ ایران در عهد صفویه و نقش ایلات قزلباش در اداره ایران عهد صفویه پرداخته است. در بخش دوم دیباچه‌ای بر تاریخ اقتصادی ایران قبل از صفویان، رشد طبقه متوسط و نقش آنان در گسترش شهر و شهرنشینی در اروپا، نگاهی به تاریخ شهرنشینی از آغاز تا پایان صفویان و درباره شهرهای بزرگ ایران در عهد صفویه آمده است. بخش سوم به موانع شکل‌گیری طبقه متوسط در عهد صفویه، انحصار ابریشم، دخالت شاهان صفوی در تجارت داخلی و خارجی، وضعیت و جایگاه تجار بومی بازرگانان ارمنی، تجار و دلالان هندی و تجار یهودی و کسبه زرتشتی در تجارت داخلی پرداخته است.
دیباچه‌ای بر حضور کمپانی‌های اروپایی در اقتصاد ایران عهد صفوی، پرتغالی‌ها و اشغال هرمز، کمپانی هند شرقی انگلیس در ایران، کمپانی هند شرقی هلند در ایران، تجار و کارگزاران تجاری تزاران روس در ایران و مقدمه‌ای بر مناسبات ایران و عثمانی در عهد صفویه در بخش چهارم کتاب آمده است. بخش پنجم نیز به دیباچه‌ای بر امکانات و خدمات تجارت داخلی، راه‌های کاروان‌رو، کاروانسرا و آب‌انبارها و امنیت راه‌ها، پول و مسکوکات، گمرکات و عوارض و صادرات و واردات پرداخته است.
مطالب دفتر دوم نیز در چهار بخش تنظیم شده است. در بخش اول اصناف پیشه‌ور از آغاز تا صفویه، پیشینه اصناف پیشه‌ور و تاجر در سرزمین‌های مسلمانان و پیشینه اصناف اروپایی آمده است. بخش دوم نیز به در معنی صنف و تعداد اصناف عهد صفویه، تشکیلات اصناف پیشه‌ور، کارگزاران دولتی و نیمه‌دولتی اصناف و تشکیلات درون‌صنفی پیشه‌وران و هنرمندان پرداخته است. در بخش سوم اصناف و مالیات، نظارت بر قیمت‌ها، محدودیت‌ها و انحصارات، دادگاه‌های صنفی و وظایف آن، مسئولیّت‌های اجتماعی اصناف و فعالیت‌های سیاسی اصناف پیشه‌ور آمده است. اصناف شاهی، صنف نسّاجان، اصناف حاشیه‌ای و معرکه‌گیران و پیشه‌وران و هنرمندان غیرمسلمان سرفصل‌های بخش چهارم کتاب است.
کتاب «بازرگانی و اصناف پیشه ور در عهد صفوی» تألیف دکتر مهدی کیوانی در 704 صفحه و بهای 285 هزار تومان، توسط انتشارات مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی با شمارگان 500 نسخه به چاپ رسیده است.
منبع: ایبنا