میراث مکتوب- دربارۀ تاریخ مشروطیت تاکنون پژوهش‌های بسیار و ارزشمندی انجام گرفته؛ اما تاریخ ادبیات مشروطه همچنان عرصه‌ای فراخ و نکاویده است و آنچه در باب سرآمدان شعر و ادب آن روزگار مانند ملک‌الشعرای بهار، میرزادۀ عشقی، ایرج میرزا، فرخی یزدی، نسیم شمال، علی‌اكبر دهخدا، لاهوتی و… به قلم آمده انگشت‌شمار بوده است. عارف قزوینی شاعر محبوب و مردمی عصر مشروطه نیز از این جریان برکنار نبوده و همین امر ضرورت تحقیق و اندیشه در این حوزه را ناگزیر کرده است.
عارف قزوینی در عمر کوتاهی که داشت پیش‌آمدهای مختلفی را از سر گذراند و با تمام ماجراها و پست و بلندی‌هایی که از محیط خانوادگی تا عرصۀ سیاست و ادبیات خواسته یا ناخواسته برای او رخ داد از او شاعری یکّه و تنها ساخت و با آن‌که بسیار مورد طعن و انکار سیاسیون عافیت‌جو و ادیبان سنتی بود؛ اما همواره و تا واپسین لحظات زندگی، وطن‌پرستی صادق و بی‌ریا باقی ماند.
عارف دورۀ نوجوانی و جوانی خود را در دوران مظفرالدین‌شاه گذراند و با جهدی که در راه آزادی و مشروطه‌خواهی به خرج داد و مصائبی که دید، خود به تکه‌ای از تاریخ مشروطه بدل شد. او در طول 54 سال زندگی، راه‌های بسیار پیمود شعر ساخت، تصنیف سرود و آواز خواند، و حتی خوشنویسی کرد و سرانجام موسیقی‌شناس و تصنیف‌سازی برجسته گشت؛ تا آنجا که حتی مخالفان او چون بدین اقلیم می‌رسیدند سپر انداخته و بی‌چون و چند، او را تصنیف‌سازی درخشان می‌شمردند.
به تازگی کتاب «سراینده رهایی ایران: یادنامه عارف قزوینی» به اهتمام مهدی به‌خیال توسط انتشارات نگاه منتشر و راهی بازار نشر شده است. این مجموعه که حاصل قریب 10 سال جستجو و تحقیق دربارۀ عارف است انتخابی‌ست از مقالات، گفتارها و گفت‌وگوهایی که دربارۀ زندگی و سروده‌های «یگانه شاعر ملّی ایران» طی 80 سال گذشته در کتاب‌ها و نشریات مختلف ـ از دوران حیات عارف تاکنون ـ منتشر شده است؛ البته با كسب اجازه از نویسندگان مقالات.
بخشی از مقالات که پیش‌تر به چاپ رسیده بدون تغییر و بخشی دیگر برای طبع در مجموعۀ حاضر توسط مؤلفان گرامی بازنگریسته شده و پاره‌ای دیگر برای نخستین‌بار است که در این یادنامه به طبع سپرده می‌شود. این گفتارها شامل بررسی زندگی، شعر و تصنیف‌های عارف، جایگاه عارف در شعر و ادب عصر مشروطه، مناسبات عارف با معاصران و دوستی‌ها و دشمنی‌های متقابل و از جمله عیان شدن آنچه به مخاصمۀ او و ایرج میرزا کشید، خاطراتی از مشاهیر که با او دوستی، مکاتبه یا حشر و نشر داشته‌اند، سرنوشت چاپ آثار عارف در دوران حیات و پس از مرگ، سوگ‌سروده‌هایی برای عارف و حتی تنها گفتار مکتوبی که از جیران ـ خدمتکار با وفای عارف ـ برجای مانده است.
در ترتیب مقالات سعی بر آن بوده تا حد مقدور سیر زندگانی شاعر در چند بخش به تفکیک و برحسب توالی تاریخی رعایت شود. تعدادی از مقالات از نشریات و کتاب‌های دهۀ 20 هجری شمسی برگزیده شده و علاوه بر غلط‌های چاپی، رسم‌الخطی متفاوت با آنچه امروز متعارف است دارد و ازین‌رو برای یکدست شدنِ متن کتاب، به‌صورت نوشتاریِ معیار درآمده است.
«سرایندۀ رهایی ایران» که عنوان این یادنامه بدان مُزین است از نام مقالۀ دكتر محمدعلی اسلامی‌ندوشن گرفته شده که این انتخاب به پیشنهاد دکتر محمدرضا شفیعی‌کدکنی صورت گرفته است.
این‌کتاب در ۷۲۹ صفحه و با قیمت ۱۴۵ هزار تومان از سوی انتشارات نگاه منتشر شده است.
برای مشاهدۀ فهرست و عناوین مقالات این یادنامه کلیک کنید.