میراث مکتوب- آثار هنری هر کشور، بخشی از هویت ملی آن سرزمین را تشکیل می‌دهد؛ هویتی که آیندگان می توانند به آن ببالند و تاریخ تمدن خود را بررسی کنند. در این میان سهم قابل توجهی از آثار هنری به نسخ خطی اختصاص دارد. در این سال‌ها بارها و بارها شنیده‌ایم که آثار خطی ایران در موزه‌های خارج از کشور نگهداری می‌شود و ایرانیان هم برای دیدن آن باید در موزه‌های کشورهای اروپایی قدم بزنند.
تعدد این نسخ خطی در کنار آثار باستانی در برخی از موزه‌ها به گونه‌ای است که بی‌درنگ گمان می‌کنیم که در گوشه‌ای از خاک ایران باستان قدم می‌زنیم. بسیاری از این نسخ خطی آنچنان در حد بالای ارزش هنری ایستاده‌اند که حتی بعد از قرن‌ها اثری همانند آنها تولید نشد و تنها حسرت رفتن آنها به آن طرف آب بر دل هنرمندان و پژوهشگران نشست. به عنوان نمونه، کتابخانه ملی فرانسه (کتابخانه سلطنتی سابق) مجموعههایی از نسخ خطی اسلامی که در طول قرون متمادی نگاشته شده‌اند، گردآورده و به تدریج از طریق خرید و اهدا بر تعداد آن افزوده است. این مجموعه‌ها در زمره مهمترین مجموعه‌های اروپا است و تقریباً همه موضوعات را در بر می‌گیرد. در حال حاضر حدود 1200 نسخه ارزشمند خطی در این کتابخانه نگهداری می شود. در این میان سهم قابل توجهی به نسخ خطی قرآن که معمولاً از نفاست بیشتری برخوردارند، اختصاص دارد که همه اینها در بخش نسخ خطی (Departement des Manuscrits)، قسمت نسخ شرقی (Division desManuscrits Orientaux) نگهداری می‌شوند.
همچنین «موزه موسسه شرق‌شناسی آمریکا» دارای مجموعهای از نسخ خطی قرآن با قدمتی از نیمه دوم قرن اول هجری به بعد است که به عنوان نسخ قرون اول الی دوم هجری طبقه‌بندی شده‌اند. وجود نسخههایی به خط مکی، کوفی و مغربی در این مجموعه معرف منشأ آنها از گستره وسیع جغرافیایی جهان اسلام است.
علاوه بر این، در میان حدود 85 هزار نسخه خطی به 65 زبان زنده و مرده شرقی موجود در «موسسه مطالعات شرقی سنپترزبورگ» که قدیمی‌ترین موزه آسیایی تأسیس شده در 1818 میلادی است، آثار نادر یا بی‌نظیر مذهبی، تاریخی و علمی از ایران دیده می‌شود. این موسسه یکی از قدیمی‌ترین نسخههای قرآنی به تاریخ نیمه اول قرن هشتم میلادی را در خود دارد که در قالب شماره چهارم مجموعه مخطوطات مهم قرآنی جهان (One of the Most Important Qur’anic MSS in the World) منتشر شده است.
اینها تنها نمونه‌هایی از نسخ خطی ایران به ویژه نسخ خطی قرآن است که در بستر تمدن ایران اسلامی تهیه شده‌اند. کامران فانی، پژوهشگر و نسخه‌شناس، گفت‌وگویی با خبرگزاری تسنیم در خصوص چگونگی این مبادله فرهنگی داشته است. فانی معتقد است نسخ خطی ایرانی به ویژه نسخ خطی قرآن از گذرگاه تجارت وارد خاک غرب شده است. ایرانی‌ها و حتی کشورهای اسلامی در حدود 400 سال پیش به ارزش هنری این آثار واقف نبودند، دنیای غرب هم از این فرصت استفاده و با یک کلاهبرداری تاریخی مجموعه‌های ارزشمندی از هنر اسلامی را به همراه آثار باستانی به خاک خود برد، غرب تلاش کرد تا با این شیوه موزه‌های خود را رونق ببخشد و هویتی جدید از خود به نمایش بگذارد. مشروح گفت‌وگو با او به شرح ذیل است:
*تسنیم: فهرست بسیاری از موزه‌ها و مؤسسه‌های شرق‌شناسی در اروپا از یک آمار قابل توجهی از نسخ خطی که معمولاً در ایران نوشته شده‌اند، خبر می دهد. حجم عظیمی از این نسخ خطی مربوط به قرآن است. نسخ خطی قرآنی نسبت به دیگر کتاب‌های خطی چه مزیتی داشتند؟
نسخ خطی قرآن نظیر بسیاری از نسخ خطی دیگر علاوه بر اینکه از ارزش مادی برخوردارند، ارزش معنوی و هنری بسیاری نیز در آنها دیده می‌شود. اما در این میان نسخ خطی قرآن به دلیل اهمیت ویژه‌ای که این کتاب مقدس در میان مسلمانان طی قرون مختلف داشته، همیشه بیانگر بیشترین ذوق و استعداد هنری هنرمندان در سده‌های مختلف هجری بوده است. از 400 سال پیش که توجه غرب به دنیای شرق، به ویژه ایران به عنوان مهد تمدن اسلامی، بیشتر شد، بسیاری از این نسخ گرانبها به کشورهای غربی منتقل شد.
در مورد نقل و انتقال و چگونگی کیفیت آن بحث‌های مختلفی شده و آرای گوناگونی عرضه شده است. نخستین موردی که به آن اذعان می‌کنند، تبادل تجاری میان غرب و شرق بوده است. تجاری که برای کار به ایران و دیگر کشورهای اسلامی می‌آمدند تا کالای مورد نیاز خود را خریداری کنند، تعداد زیادی نسخ خطی قرآن که در اوج نفاست و زیبایی‌های هنری طراحی شده بودند را نیز با خود به کشورشان می‌بردند. قرآن همیشه یکی از نفیسترین نسخ خطی در جامعه اسلامی بود. مسلمانان به این کتاب با نگاه قدسی می‌نگرند و این سبب شده تا توجه ویژه هنری برای کتابت و دیگر هنرها اعم از تذهیب و … داشته باشند. به همین دلیل نسخ خطی قرآن همیشه بهترین و زیباترین نسخه‌‌ها بوده‌اند.
*تسنیم: چه شد که این کتاب‌ها به آن طرف آب رفتند؟
غربی‌ها به متن کتاب کاری نداشتند. محتوای نسخ خطی برای آنها اهمیت چندانی نداشت، چون به آن معتقد نبودند، اما زیبایی‌های هنری به کار رفته در این نسخ خطی چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌کرد. در این میان سهم ایران بیش از دیگر ممالک اسلامی بود. هنر خوشنویسی و تذهیب در ایران به اوج خود رسیده و همیشه بهترین هنرمندان برای کتابت قرآن به کار گرفته می‌شدند. این شد که بسیاری از نسخ خطی گرانبها در قالب کالاهای تجاری میان غرب و دنیای شرق خرید و فروش و به مجموعه‌های غربی منتقل شد.
کلاهبرداری برای پر کردن موزه‌ها
خود ما در گذشته اصولاً به ارزش این آثار واقف نبودیم. این تنها محدود به نسخ خطی، اعم از قرآن و غیر آن نمی‌شود، در مورد آثار باستانی ما هم صدق می‌کند. ایرانی‌ها فکر می‌کردند که می‌توانند در گذر زمان اثری به نفاست و هنرمندی همان کتابی که دارند می‌فروشند، تهیه کنند. این را از خود دور نمی‌دیدند. به همین خاطر به راحتی با قیمت گزافی می‌فروختند. غرب هم از این ناآگاهی سوء استفاده کرد. خرید و فروش این نوع آثار و انتقال آن به مجموعه‌ها موزه‌های دنیای غرب، یک نوع کلاهبرداری بود که خریدار از ناآگاهی فروشنده کمال سوء استفاده را کرد.
هلند، انگلستان و فرانسه مقصد نسخ خطی قرآن
زمانی که ما به ارزش آثار هنری خود واقف نبودیم، در دنیای غرب موزه‌ها و آثار هنری در اوج توجه مسئولان و عامه مردم بودند. در این زمان کشورهای مختلف غربی تلاش می‌کردند تا با پر کردن موزه‌هایشان از اشیای هنری و قیمتی هویتی جدید برای خودشان رقم بزنند. تمامی این نسخ خطی خریداری شده عمدتاً به سه کشور فرانسه، انگلستان و هلند منتقل می‌شد. هم‌اکنون در کتابخانه ملی فرانسه بهترین نسخ خطی قرآنی کتابت شده در ایران موجود است. انگلستان هم به دلیل مراودات استعمارگرایانه‌اش با دنیای شرق، بسیاری از آثار هنری را با خود به این کشور برد. اما به نظرم بهترین و نفیسترین نسخ خطی ایران در موزه لیدن هلند نگهداری می‌شود. هلند در حدود 300 سال پیش امپراطوری تجاری بزرگی در سراسر کشور راه انداخته بود. در همین زمان که مصادف بود با دوران حکومت صفویه، با ایران وارد تعامل و تجارت می‌شود که از گذر آن بسیاری از نسخ خطی ارزشمند به این کشور منتقل می‌شود. تا قرن نوزدهم میلادی هزارن نسخه خطی قرآنی از این راه وارد خاک غرب می‌شوند.
در این ایام تاجران، جهانگردان و مسافران تماماً تلاش داشتند که دستاوردی هنری از کشورهای اسلامی داشته باشند. کشورهای اسلامی هم تا آن زمان با این مواجه نشده بودند که کسی بهترین اثر هنری آنها را با قیمت نسبتاً خوبی بخرد، به همین دلیل استقامت چندانی برای فروش آن نشان نمی‌دادند. از طرف دیگر غربی‌ها برای کار هنریشان ارزش بیشتری از ما قائل بودند. الان هم همینطور است. به عنوان نمونه وقتی می‌شنویم که فلان تابلو ساده نقاشی در حراجی‌ای به قیمت 100 دلار فروخته می‌شود، تعجب می‌کنیم.
*تسنیم: هنوز هم به نظر می‌رسد ما به ارزش این منابع آنطور که باید واقف نیستیم.
موزه‌ها و دانشگاه‌ها در آنجا به عنوان جزئی از اموال عمومی یک ملت محسوب می‌شود. در این میان حتی مجموعه‌داران هم آثار خود را در اختیار عموم قرار می‌دهند، اما ما در کشورهای اسلامی بیشتر متمایل به این هستیم که آثار را در خانه‌هایمان نگهداری کنیم. با توجه به همین امر به نظرم مهمترین کاری که فعلاً می‌توانیم انجام دهیم تا آسیب‌های گذشته دیگر دامن ما را نگیرد، شناسایی نسخ خطی‌ای است که در پستوها نگهداری می‌شود. بعد از آن فهرست‌نویسی آثار خطی‌ای است که در کتابخانه‌ها خاک می‌خورد.
به نظرم هنوز هم چنان که باید به ارزش هنری این منابع پی نبرده‌ایم. هم‌اکنون در کالج‌های دانشگاهی غرب رشته‌ها و گرایش‌های مختلفی برای بررسی نسخ خطی قرآنی و اسلامی در غرب راه افتاده است. مبانی هنری خوشنویسی و تذهیب در این کشورها بررسی می‌شود و مبانی آن تدوین می‌شود. ما تا حد زیادی ارزش هنر خودمان را از آنها می‌گیریم. این در حالی است که ما فقط یک سال است که یک گرایش به نام نسخ خطی در رشته کتابداری ایجاد کرده‌ایم.
منبع: تسنیم