میراث مکتوب- مجمع البیان تألیف ابوعلی الفضل بن الحسن الطبرسی (متوفای ۵۴۸ ق) پس از کتاب التبیان شیخ طوسی (متوفای ۴۶۰ ق)، مهم‌ترین و بانفوذترین اثر تفسیری شیعه در ۱۰ قرن گذشته بوده است. نسخه‌های زیادی از مجمع البیان در کتابخانه‌های ایران و جهان باقی مانده است. از حدود قرن دهم هجری کتابت نسخه‌های مجمع البیان در ایران بیشتر رواج یافت. اغلب نسخه‌هایی که اکنون در اختیار داریم، متعلق به عصر صفوی و قاجار است که مجمع البیان بیشتر از قبل مورد توجه بوده و در برخی مدارس شیعی خوانده می‌شده است. با این همه معدود نسخه‌هایی هم از پیش از قرن دهم در اختیار است. مثلاً نسخۀ ۱۲۲۶۶ در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، تقریباً یکصد سال پس از وفات مؤلف و در سال ۶۵۴ هجری کتابت شده است. در کتابخانۀ مرعشی و آستانۀ قم نیز نسخه‌هایی کهن از میانۀ قرن ششم هست. در فنخا (ج ۲۸، ص ۲۰۱ـ۲۳۵) اطلاعات ۴۳۱ نسخه از مجلدات مختلف کتاب مجمع البیان از کتابخانه‌های داخل ایران گردآوری شده است. من حدس می‌زنم دهها نسخۀ دیگر از مجمع البیان در کتابخانه‌های ایران و جهان داریم که در فهرست فنخا نیامده است.
یکی از نسخه‌های مهم تفسیر مجمع البیان که تاکنون ناشناخته بوده است، به شمارۀ Arabe۶۵۴۳ در کتابخانۀ ملی فرانسه نگهداری می‌شود. این نسخه، مجلد هشتم از اجزای دهگانۀ مجمع البیان لعلوم القرآن است که در زمان حیات مؤلف آن، ابوعلی طبرسی، تا پیش از سال ۵۴۸ هجری کتابت شده است. کاتب نسخه با خط خود بر روی برگ نخست آن نوشته است:
من کتاب
مجمع البیان لعلوم القرآن تألیف الشیخ الإمام العالم أمین الدين
ثقة الإسلام، مرضی الأئمة، معین الحق، أبي علي الفضل بن الحسن بن الفضل الطبرسي
أدام الله کماله ومتع المسلمين بطول عمره
همین عبارت کوتاه کافی است تا شهادت دهد نسخه در زمان حیات طبرسی کتابت شده و لذا از کهن‌ترین و باارزش‌ترین نسخه‌های مجمع البیان به شمار می‌رود. این نسخه در ۱۸۰ برگ ۱۹*۱۴.۵ سانتی متری حاوی ۲۳ سطر در هر صفحه، از تفسیر آغاز سورۀ عنکبوت تا انتهای سورۀ غافر را دربر دارد. خط نسخه، نَسخی بسیار کهن است که عناصری کاملاً ایرانی را در خود دارد. از جمله آنکه کاتب غالباً در زیر حروف دال، راء، طاء، صاد، یک نقطه می‌گذارد و در زیر سین سه نقطه قرار می‌دهد تا آنها را از متشابهاتشان جدا کند. کاتب عناوین المعنی، اللغة، القراءة، الحجة، و الإعراب را نیز با رنگ قرمز و متمایز می‌نویسد، در پایان آیات و عبارات قرآنی سه نقطۀ قرمز، و در پایان جملات و توضیحات تفسیری، یک نقطۀ قرمز رنگ قرار می‌دهد. نمی دانیم پیشتر این نسخه در کجا بوده است، اما آثاری از پاک شدگی وقفنامه یا یادداشت ملکیت بر روی برگ نخست به چشم می‌خورد که متاسفانه محو شده است.
یکی دیگر از نکات قابل توجه نسخه، قرائت قرآن در هنگام نوشتن آیات در نسخه است. روشن است که مفسران شیعه و سنی، این قرون، هیچگاه قرآن را بر اساس قرائت حفص از عاصم نمی‌نوشته‌اند. کاتبان نسخه‌های قرآن و نسخه‌های تفسیر قرآن نیز، متن آیات را بر این اساس قرائت حفص از عاصم کتابت نکرده‌اند (طبیعی است در تمام نسخه‌های تصحیح شدۀ چاپی امروز، ضرورتاً متن آیات قرآن به قرائت حفص از عاصم تغییر یافته است). کاتب این نسخه نیز از این قاعده مستثنا نبوده است. مثلا در آیۀ روم، ۲۱، در برگ ۱۹الف، «للعالَمین» نوشته که مطابق همه قراء عشره (حمزة، کِسائی، ابوعمرو، ابن‌کثیر، نافع، ابن‌عامر، خلف، شعبة، یعقوب، ابوجعفر) به جز حفص از عاصم است که للعالِمین (به کسر لام) خوانده است. همچنین در برگ ۲۶الف، مِنْ ضَعفٍ (روم، ۵۴) نوشته است که مطابق قرائت کِسائی، خلف، ابوعمرو، یعقوب، ابن‌کثیر، نافع، ابوجعفر، ابن‌عامر است، و در مقابل، حمزه و عاصم آن را من ضُعفٍ خوانده‌اند. بعد از کتابت متن قرآن بنا بر یکی از قرائات، مفسر (طبرسی) به وجوه اختلاف قرائات اشاره و به تفسیر آنها می‌پردازد.
منبع: کاتبان ـ ما یسطرون