میراث مکتوب- محمدرضا توکلی صابری، نویسنده و مترجم، در گفت‌‌وگویی دربارۀ کتاب تازه منتشر شده خود با عنوان «سفرنامه ناصرخسرو» که بر پايه كهن‌ترين نسخه موجود در كتابخانه لكهنو است، گفت: اين كتاب حدود بيست سال در حال توليد بوده است! ابتدا باید بگویم ناصرخسرو قباديانى شاعر، فیلسوف، حکيم و جهانگرد ايرانى و يكى از بلندقامتان تاريخ ادبيات ايران است كه زندگى خود را وقف ترويج فرهنگ و زبان پارسى كرد و گنجينۀ زبان فارسى را وسعت بخشيده و غنى‌تر كرد.
وی افزود: سفرنامه اولين راهنماى حج (رحله الحج) است كه در آن ناصرخسرو مسافرت هفت ساله خود را در ايران و آسياى صغير و شام و مصر و عربستان شرح داده است. او نخستين كسى است كه در جهان سفرنامه حج (رحله الحج) نوشته است و سنت جديدى را در سفرنامه نويسى ايجاد كرده است كه پس از هزار سال هنوز هم ادامه دارد.
به گفته توکلی صابری، اين تصحيح سفرنامه بر پايه كهن‌ترين نسخه سفرنامه در كتابخانه لكهنو است، اما از دو نسخه قديمى ديگر كه تاكنون مورد توجه نبوده است نيز استفاده شده است. ترجمه‌هاى عربى، فرانسوى و انگليسى اين كتاب نيز در تصحيح مورد توجه بوده است. در ابتداى این كتاب اشعار و نوشته‌هاي ناصر خسرو، با استناد به زبان خودش آمده است. همچنین در پايان كتاب در بخش نام‌ها و جاى‌ها و واژه‌نامه توضيحاتى ارائه شده است كه با پاورقى‌هاى كتاب خواندن و فهم سفرنامه را آسان‌تر مى‌كند.
این مترجم تاکید کرد: متن كتاب حاوى نقشه‌ها و تصوير شهرها، روستاها، بناها، مسجدها، قلعه‌ها، دروازه‌ها، دولاب‌ها، کاریزها، پله‌ها،زیارتگاه‌ها، مزارها، گورستان‌ها، کلیساها، چشمه‌ها، نیل سنج‌ها، آبشارها و بازارهايى است که ناصرخسرو درباره آنها سخن گفته است.
توکلی صابری درباره قدیمی‌ترین نسخه شناخته شده در از سفرنامه ناصر خسرو گفت: قديمى‌ترين نسخه شناخته شده سفرنامه معروف به نسخه شارل شفر فرانسوى است كه منبع همه سفرنامه‌هاى موجود است. لازم به ذکر است، خاورشناس فرانسوى شارل شفر، سفرنامه ناصرخسرو را همراه با ترجمه آن به زبان فرانسوى با مقدمه ۵٨ صفحه‌اى و پاورقى‌هاى مفصل همراه با نمايه و پيوست در سال ١٨٨١ برابر با ١٢٩٨ هجرى قمرى در ٣۴٨ صفحه (بدون هيچگونه توضيح يا اضافات فارسى) منتشر ساخت.
وی در ادامه گفت: شفر از دو نسخه‌اى كه در كتابخانه ملى پاريس نگهدارى می‌شود براى اين تصحيح استفاده كرده است. يك نسخه به خط نستعليق است كه ١٩٧ صفحه و هر صفحه آن ده سطر دارد و در قطع كوچك است. اين نسخه در سال ١٢٩۴هجرى قمرى، مطابق با سال ١٨٧٧ ميلادى نوشته شده است. نسخه ديگر نيز به خط نستعليق نوشته شده و هر صفحه شامل هجده سطر و در قطع وزيرى است و ١۶١ صفحه دارد. اين نسخه در سال ١٢٩٢ هجرى قمرى، مطابق با ١٨٧۴ ميلادى، از روى نسخه‌اى كپی‌بردارى شده است كه در سال ١٢٠٧ هجرى قمرى، مطابق با سال ١٧٩٢ ميلادى نوشته شده است.
این نویسنده در ادامه گفت: البته لازم به ذکر است چند نسخه قديمی‌تر از نسخه شارل شفر وجود دارد. قديمى‌ترين نسخه سفرنامه در كتابخانه ندوه العلماء است كه يك مدرسه دينى در شهر لكهنو در هندوستان است. من برای تهیه یک نسخه دیجیتال این کتاب به اين مدرسه رفتم. نسخه‌اى كه در مدرسه ندوه العلماء در شهر لكهنو نگهدارى مى‌شود تاريخ ٢٧ رمضان سال ١٠٠۶ قمرى (١۵٧۵ ميلادى) را بر خود دارد و كاتب آن مبارك قنوجى است. اين كتاب حدود ٢٨۶ سال قديمی‌تر از نسخه شارل شفر است. كتاب ١٨٠ صفحه ١۵ سطرى به اندازه ۵/١٢ در ۵/٢١ سانتيمتر است. عناوين و بعضى نام‌ها و آيات قرآنى و كلمات عربى با خط سرخ نوشته شده است.
وی افزود: بيشتر سال‌هاى هجرى قمرى در متن كتاب در حاشيه به عدد نوشته شده است. جا افتادگى كلمات و جملات در اين نسخه از همه نسخه‌ها كمتر است. با اين حال دو صفحه كامل از كتاب در بخش مربوط به فلسطين و شهرهاى آن جا افتاده است. لازم به ذکر است، صفحات زيادى از كتاب، به ويژه صفحات فرد، در حال پوسيدگى و پارگی است.
توکلی صابری با اشاره به منابع اصلی این کتاب گفت: براى تصحيح اين سفرنامه از دو نسخه قديمى ديگر كه تا به حال كسى از آنها استفاده نكرده است نيز استفاده شده است. يكى از آنها تاريخ سال ١١٠٢ هجرى قمرى مطابق با ١۶٩١ ميلادى را دارد که ١٩٢ سال از نسخه شفر قديمى‌تر است. اين نسخه در موزه بريتانيا نگهدارى مى‌شده است. در حال حاضر این کتاب به كتابخانه بريتانيا منتقل شده و من در اين تصحيح سفرنامه از آن استفاده كرده‌ام.
به گفته وی، عناوين و بعضى بخش‌هاى مهم كتاب و نيز بعضى نام‌ها و آيات و كلمات عربى با خط سرخ نوشته شده است. در حاشيه كتاب بعضى از نام‌ها و يا كلمات با مداد به انگليسى نوشته شده است كه نشان می‌دهد يك فرد آشنا به زبان انگليسى آن را خوانده است.
گفتنی است، اين كتاب به تازگى در ۶٠۵ صفحه از سوى انتشارات علمى فرهنگى منتشر شده است.
منبع: ایبنا