میراث مکتوب- کهن‌ترین سند مکتوبِ موجودی که در آن از ایرانشهر به عنوان یک واحد جغرافیایی ـ سیاسی نام آمده، سنگ‌نبشتۀ شاپور یکم ساسانی از نیمۀ دوم سدۀ سوم میلادی است. شاپور دومین شاهنشاه ساسانی و یکی از مقتدرترین شهریاران ایران باستان بود که در فاصلۀ سال‌های 241 تا 272 میلادی حکومت کرد. در این مدت، نبردهای سنگینی با همسایگان غربی و شرقی ایران داشت. در سال 244، امپراتورِ جوان روم، گُردیانوس سوم، را شکست داد و جانشین او، فیلیپوس یکم، مجبور به پرداخت غرامتی سنگین در ازای پیمان صلح شد. در سال 260، پیمان صلح شکسته شد و جنگ تازه‌ای میان ایرانیان و رومیان درگرفت. در این نبرد، سپاه شاپور روم را به زانو درآورد و امپراتور والِریانوس به اسارت گرفته شد. تحقیقات تاریخی، باستان‌شناختی و سکه‌شناختی به‌خوبی نشان داده است که ایران ساسانی، در آن سال‌ها، قدرت برترِ سیاسی و اقتصادی جهان بود.
اندکی پس از پیروزی در جنگ سال 260، کتیبه‌ای یادمانی به فرمان شاپور بر دیوارِ بنای موسوم به کعبۀ زردشت در نقش رستم نوشته شد. این کتیبه به سه زبان پارسی میانه (پهلوی ساسانی)، پارتی (پهلوی اشکانی) و یونانی است. محتوای کلی هر سه تحریر یکسان است. به‌رغم آسیب‌هایی که در طول زمان به بخش‌هایی از این سنگ‌نبشته وارد شده است، بسیاری از تکه‌های شکسته با انطباق متن هر سه تحریر قابل بازسازی است. تا کنون شماری از دانشمندان برجستۀ اروپایی از جمله مارتین اشپرِنگلینگ، والتر برونو هنینگ، آندره ماریک، میشائل باک و فیلیپ هویزه متن این سنگ‌نبشته را به دقت بررسی و ترجمه و تحلیل کرده‌اند. همچنین، تحقیقات فراوانی دربارۀ جزئیات متن این کتیبه منتشر شده است. پژوهش موشکافانۀ فیلیپ هویزه، شامل ویرایش انتقادیِ هر سه تحریر پارسی میانه، پارتی و یونانی، ترجمۀ آلمانی و حواشی مفصل زبان‌شناختی و تاریخی، دقیق‌ترین و جامع‌ترین پژوهشی است که امروز دربارۀ این کتیبه در اختیار داریم.
این کتیبه با معرفی شاپور و نَسَبِ او آغاز می‌شود و قلمرو شاهنشاهی او را تشریح می‌کند، سپس به شرح نبردهای شاپور با رومیان و فتوحات ساسانیان در غرب می‌پردازد، و سرانجام از بلندپایگان زمان شاپور و پدرش اردشیر یاد می‌کند. از این رو، این کتیبه در میان پژوهشگران به «کارنامۀ شاپور» نیز مشهور است. گرچه این کتیبه را باید در زمرۀ تبلیغات سیاسی ساسانیان به شمار آورد، گزارش‌های مورخان رومی و یافته‌های باستان‌شناختی صحت محتوای این متن را تا حد زیادی تأیید می‌کنند.
آنچه در اینجا مورد توجه ماست، توصیف شاپور از جغرافیای قلمرو شاهنشاهی ساسانی است. شاپور در این کتیبه «شاهنشاهِ ایرانیان و انیرانیان» و «خدایگانِ ایرانشهر» خوانده شده است. همچنین پدر او، اردشیر بابکان، در کتیبه‌ها و مسکوکات همواره عنوان «شاهنشاه ایرانیان» داشته است. به نظر می‌رسد که شاپور، پس از فتوحاتش در غرب، عنوان خود را گسترش داده و اقوام غیرایرانیِ تابعِ حکومتش را نیز لحاظ کرده است. عنوان «شاهنشاه ایرانیان و انیرانیان» در سایر کتیبه‌های شاپور و نیز در نوشتۀ روی گونه‌ای از مسکوکات زرین یادمانی او به چشم می‌خورد. از زمان جانشین او، هُرمزد یکم، استفاده از این عنوان در سایر گونه‌های مسکوکات نیز عمومیت می‌یابد.
و اکنون بخش آغازین سنگ‌نبشتۀ شاپور بر دیوار کعبۀ زردشت (ترجمۀ فارسیِ حاضر بر پایۀ ویرایشِ انتقادی دکتر فیلیپ هویزِه از سه نسخۀ پارسی میانه، پارتی و یونانیِ کتیبه تنظیم شده است):
«من، ستایندۀ مزدا، بَغ شاپور، شاهان‌شاهِ ایرانیان و انیرانیان، از تبارِ ایزدان، پسرِ ستایندۀ مزدا، بَغ اَردَشیر، شاهان‌شاهِ ایرانیان، از تبارِ ایزدان، نوۀ بَغ پابَگ شاه، خدایگانِ ایرانشهر هستم. و از آنِ من است این سرزمین‌ها: پارس (= جنوب‌غرب فلات ایران)، پارت (= شمال‌شرق فلات ایران)، خوزِستان (= جلگۀ شرق اروند رود و جنوب کوهستان زاگرس)، میشان (= جلگۀ غرب اروندرود و جنوب فرات)، آسورِستان (= جنوب میان‌رودان)، نودشیرَگان (= غرب کوهستان زاگرس و شمال‌شرق میان‌رودان، کردستان کنونی)، اَربایِستان (= شمال‌غرب میان‌رودان، شمال‌غرب عراق و شمال‌شرق سوریۀ کنونی)، آدُربایگان (= آذربایجان در جنوب ارس)، اَرمِن (= ارمنستان، سرزمین کوهستانی جنوب قفقاز تا شرق آناتولی)، وِروزان (= گرجستان، سرزمین کوهستانی غرب قفقاز)، سیگان (= کرانۀ شرقی دریای سیاه، غرب گرجستان کنونی)، اَران (= سرزمین شمال رود ارس و حاشیۀ رود کورا)، بَلاسَگان (= دشت مُغان و کرانۀ غربی دریای کَسپی)، تا به کاف‌کوه (= کوهستان قفقاز) و دروازۀ اَلانان (= دربندِ شمالِ قفقاز در داغستانِ روسیۀ کنونی)، و همۀ پَرِشخوارکوه (= کوهستان البرز، طبرستان و گیلان)، ماد (= غرب فلات ایران)، گُرگان (= کرانۀ جنوب‌شرقی دریای کَسپی)، مرو (= شمال خراسان، شرق ترکمنستان کنونی)، هَریو (= هرات در شرق خراسان، غرب افغانستان کنونی)، و همۀ اَبَرشَهر (= نیشابور و مرکز خراسان)، کرمان، سَگِستان (= سیستان)، توران (= شرق بلوچستان، جنوب پاکستان کنونی)، مَکران (= جنوب بلوچستان، کرانۀ شمالی دریای عُمّان)، پارَدان (= غرب بلوچستان)، هِندِستان (= جلگۀ سِند، جنوب پاکستان کنونی)، کوشان‌شهر (= قلمرو سابق پادشاهی کوشان، مرکز و شرق افغانستان و شمال پاکستان کنونی) تا به پَشکاپور (= پیشاور، شمال‌غرب پاکستان کنونی) و تا به کاش (= کاشغَر، شرق کوهستان پامیر، شمال‌غرب چین کنونی)، سُغد (= شمال آمودریا تا جلگۀ زرافشان، غرب تاجیکستان و شرق ازبکستان کنونی) و چاچِستان (= تاشکند و درۀ فرغانه، شمال‌شرق ازبکستان کنونی)، و از آن سویِ دریا مَزون‌شهر (= کرانۀ جنوبی دریای پارس و عُمّان).»
بنای موسوم به کعبۀ زردشت در نقش رستم
پیکرۀ سنگی شاپور یکم ساسانی در غار شاپور بر فراز تنگ چوگانِ بیشاپور
سنگ‌نگارۀ پیروزی شاپور یکم ساسانی بر امپراتوران رومی در تنگ چوگانِ بیشاپور
احسان شواربی
دانشگاه وین