میراث مکتوب- به تازگی کتاب «شرح لغات و اصطلاحات عرفانی کتاب الانسان الکامل» تألیف اکرم‌السادات حاجی‌سیدآقایی در 539 صفحه از سوی انتشارات مدید منتشر شده است.
کتاب «الانسان الکامل» نوشتۀ عزیزالدین نسفی، مجموعه‌ای است از مقالات که شامل یک مقدمه و بیست‌ودو رساله است. نسفی در مقدمۀ کتاب می‌گوید وی بیست رساله تألیف کرده است، ده رساله برای مبتدیان و منتهیان و ده رساله برای کسانی که در طریقت پیشرفته‌ترند (منتهیان) و مبتدیان از ده رساله دوم بی‌بهره‌اند. این رسائل را نسفی در مدت زمانی طولانی تألیف کرده است. نخستین رساله را در سال 660 هـ.ق در بخارا و رساله‌های بعدی را در خلال سفر به جنوب غربی ایران، در شهرهای دیگر نوشته است، به این ترتیب که رسالۀ دوم در بحرآباد، رسالۀ سوم در کرمان، رساله‌های چهار تا هفت در شیراز و رساله‌های هشت تا ده در اصفهان و مقدمۀ آن را در ابرقوه به رشتۀ تحریر درآورده است؛ معمولاً هر رساله آن با یک مقدمه شروع می‌شود و بعد از شرح و بسط آن موضوع به شیوۀ علما، حکما یا عرفا نتیجه‌گیری می‌شود.
محتویات کتاب، شامل بحث‌های اهل شریعت، اهل حکمت و اهل وحدت است. در مقدمۀ دربارۀ انسان کامل و خصوصیات وی سخن می‌گوید. بیشتر مباحث کتاب «الانسان الکامل» هستی‌شناسی‌اند؛ مانند سه رسالۀ یازدهم و دوازدهم و سیزدهم که مراتب وجود (ملک، ملکوت و جبروت) را تشریح می‌کنند و رسالۀ دهم و چهاردهم و شانزدهم دربارۀ عالم صغیر و عالم کبیرند. چند رساله هم مانند رسالۀ ششم که در باب آداب خلوت است، جنبۀ عملی دارند. این کتاب را می‌توان شرح کتاب «مقصد اقصی» به حساب آورد؛ این حکم در مورد مقدمه به‌ویژه مصداق دارد. این کتاب با بیان شریعت، طریقت و حقیقت آغاز می‌شود و با خاتمه کتاب «منازل السائرین» به پایان می‌رسد.
عزیزالدین نسفی یکی از عارفان بزرگ قرن هفتم هجری است. محل تولد وی شهر نخشب بود. وی بیشتر عمر خود را در آنجا گذرانید و سپس به بخارا رفت و سالیان دراز در آن شهر زندگی کرد. از اوایل زندگی او اطلاعی در دست نیست. وی در جوانی به بخارا آمد و پس از فراگرفتن تحصیلات مقدماتی و حکمت و فلسفه، مدتی به تحصیل علم طب مشغول شد و در علم طب تبحر کامل یافت. از آثارش چنین برمی‌آید که وی هم با مبانی فلسفه به خوبی آشنا بوده و هم به معالجۀ بیماران می‌پرداخته است. ظاهراً در همین اوقات با عرفان و تصوف آشنا می‌شود. یکی از وقایع مهم و سرنوشت‌ساز زندگی نسفی، آشنایی وی با سعدالدین حمویه، از عارفان بزرگ اواخر قرن ششم و نیمۀ اول قرن هفتم هجری است. یکی از خصوصیات شخصیت علمی وی، برخورداری از روحیه‌ای علمی و تحقیقی به معنای واقعی آن است. وی با وسعت مشرب و تسامح فکری کم‌نظیری عقاید گروه‌های مختلف را در آثار خویش بیان می‌کند. از این نظر می‌توان وی را از پیشروان طریقۀ تحقیق علمی در مسائل مربوط به عقاید و به‌ویژه مربوط به تصوف به شمار آورد.
آنچه در کتاب «شرح لغات و اصطلاحات عرفانی کتاب الانسان الکامل» آمده، پژوهشی است در کتاب «الانسان الکامل» عزیزالدین نسفی برای روشن‌ترشدن مباحث آن و بازتابی که در متون عرفانی داشته است. به گفتۀ مؤلف، شیوۀ کار در این پژوهش بدین صورت بوده است که نخست کتب اصطلاحات عرفانی، همچون «شرح اصطلاحات تصوف» دکتر سیدصادق گوهرین و «فرهنگ لغات و اصطلاحات و تعبیرات عرفانی» دکتر سیدجعفر سجادی تورق شده؛ سپس کتاب «الانسان الکامل» مورد مطالعه و بررسی دقیق قرار گرفته و اصطلاحات عرفانی آن مشخص و استخراج شده است.
مؤلف شماری از اصطلاحات را که در کتب شرح اصطلاحات تصوف و فرهنگ لغات و اصطلاحات و تعبیرات عرفانی به عنوان اصطلاح عرفانی درج شده است ـ همچون ازل، جسم، عالم امر، عالم خلق، عالم شهادت، ملائکه و … ـ به سبب عرفانی ندانستن آنها در تألیف خود نگنجانده است. وی در عین حال برخی دیگر از این اصطلاحات، همچون آباء و امهات، عالم علوی و سفلی، و … را به سبب نظریات خاص نسفی دربارۀ آنها مورد بررسی قرار داده است. پس از برگزیدن لغات و اصطلاحات، هر لغت یا اصطلاح از نظر لغوی و اصطلاحی تعریف شده و در مرحلۀ بعد، آرای نسفی و دیگر اندیشمندان وادی عرفان بیان شده است و تا حدی با یکدیگر مقایسه شده‌اند.
کلیۀ مطالب این پژوهش به ترتیب حروف الفبای فارسی مرتب شده است.
فهرست مطالب کتاب: پیش‌گفتار، فهرست، معرفی کتاب «الانسان الکامل»، مقدمه، شرح لغات و اصطلاحات عرفانی کتاب «الانسان الکامل»، و منابع.