میراث مکتوب- دکتر عبدالعزیز ساحر (متولد 1966) مدیر گروه اردو در دانشگاه آزاد علامه اقبال (Allama Iqbal Open University) در اسلام آباد، پاکستان است. ایشان کتابهایشان را به «دار الکتب خانقاه مَکَد شریف» در شهرستان اَتَک، پاکستان اهدا نموده است. علاقه ایشان به عرفان است که در این زمینه تالیفاتی هم دارند:
– «خیر الاذکار فی مناقب الابرار»- زبان: فارسی، تالیف: مولوی محمد گَلوی(مرید خواجه نور محمد ثانی نارو والا)، تصحیح، مقدمه و حواشی: عبدالعزیز ساحر، قلم کار بیتَک واه کینت، پاکستان، چاپ اول، 2010.
– «محراب تحقیق»، نویسنده: عبدالعزیز ساحر، اداره یادگار غالب،کراچی، پاکستان، 2015. (شامل ده مقاله به زبان اردو که دو مقاله اش این است: «خلاصة الفوائد؛ ملفوظات مهمی از سلسله چشتیه»/ «معرفی 9 نسخه خطی خلاصة الفوائد»)
دکتر عبدالعزیز ساحر در مدت 25 سال ملفوظات سلسله چشتیه را گردآوری نموده است و تاکنون 70 درصد نسخه های خطی و کتاب ها را گردآوری نموده است. برخی کتاب‌ها را هم از ژاپن تهیه کرده بود. وی «کتاب‌شناسی ملفوظات سلسله چشتیه» را تدوین کرده‌اند که در سال 2018 در قالب مجله «تصفیه»، از سوی خانقاه کاظمیه قلندریه در کاکوری از توابع شهر لَکنو در هندوستان، منتشر شد.
در مقدمه دکتر عبدالعزیز ساحر آمده است: «انیس الارواح» نخستین ملفوظات سلسله چشتیه است. «فوائد الفوائد» (گردآورنده: امیر حسن علا سجزی- درگذشت: 1327م) نخستین مجموعه ای است که به ترتیب سال، ماه و روز گردآوری شده است. «فوائد الفوائد» به قدری معروف شده است که به زبان هایِ: اردو، انگلیسی، پشتو و هندی (با خط دیوناگری) ترجمه شده است.
اهمیت این ملفوظات از نظر زبانی هم است که در زبان شیخ علاوه بر زبان فارسی واژگان زبان اردو (هِندَوی قدیم) به کار برده می شد مانند: «ملفوظات وجیه الدین گُجراتی». «در ملفوظات مِهریه» (ازپیر صاحب گولرا شریف) وی به زبان پوتوهاری گفتگو می کرد، اما ملفوظ نویسان – مولانا عبدالحق سسرالوی و مولانا گُل فقیر احمد پیشاوری- ملفوظات وی را به فارسی نوشته‌اند.
برخی از ملفوظات به لحاظ موضوعی گردآوری شده است؛ مانند: «دُررِ نظامی»، «احسن الاقوال»، «مراة العاشقین».
برخی از ملفوظات درباره شخصیت، تعلیمات و کراماتِ صاحبِ ملفوظ است؛ مانندِ: «قوام العقائد»، گردآورنده: محمد جمال قوام که ملفوظات پدربزرگش – شمس العارفین قوام الدین- را نوشته است و محور اصلیِ این کتاب حضرت نظام الدین اولیا است. «فوائد فخریه» را ملفوظات سید بدیع الدین فخری است که مرید و خلیفه‌اش – میرسید عیوض علی – گردآوری نموده است، اما محور اصلی کتاب درباره زندگی مولانا فخر جهان است.
در هشت قرن گذشته بیشتر ملفوظات به فارسی نوشته می شد. در ربعِ پایانی قرنِ نوزدهم میلادی ملفوظاتی به زبان اردو هم نوشته شد و رفته رفته به زبان اردو بیشتر شد. دو ملفوظات هم به زبان عربی است. همچنین برخی از ملفوظات از فارسی به اردو ترجمه شده اند که صد افسوس پر از اشتباه می باشند.
بیشتر ملفوظات از «مطبع نَوَل کِشور»، «مطبع ابوالعلائی»، «مطبع مجتبایی»، «مطبع رضوی» و «مسلم پریس» در هندوستان منتشر می شد. معمولاً روال کار این بود که مصحح تنها یک نسخه خطی را مورد مطالعه قرار می دهد. بسیار کم پیش آمده است که مصحح دو یا سه نسخه خطی را مقایسه کند. از این رو، این ملفوظات دارای اشتباهات می باشند و اعتراض بر آنها وارد است.
بیشترین ملفوظات از صوفیان سلسله چشتیه نوشته شده اند و در بین آنها بیشترین بسامد از ملفوظاتِ خواجه نظام الدین اولیا است. در چشتیه نظامیه صوفیه، شاه محمد سلیمان تونسوی دارای 8 مجموعه ملفوظات است.
در پایان قرنِ بیستم میلادی مجموعه ملفوظات چشتیه نظامیه صوفیه- واصف علی واصف- در 32 مجموعه منتشر شد. سلسله چشتیه صابریه – نماینده اش مولانا اشرف علی تانوی- ملفوظات وی در 30 جلد چاپ شده است.
درباره خطبات و بیانات صاحبِ ملفوظ است. مانندِ: «شریعت و طریقتِ نیّر تابان»: ارشادات شیخ الاسلام حضرت خواجه محمد قمرالدی سیالوی.
افراد مختلف ملفوظات یک شیخ را گردآوری نموده اند. مانندِ: «ملفوظات سَدیدیه».
همیشه مردها ملفوظات را گردآوری نموده اند. فقط دو زن را سراغ داریم که ملفوظات گردآوری نموده اند: «میرا سَچ» (= حقیقتِ من، گردآورنده: صبا توانه ماروی/ «سانسون کا مالا» (= گردنبندِ نفس ها)، گردآورنده: رابعه ثانی)
در مجلات هندوستان و پاکستان ملفوظات منتشر می شوند. مانندِ: «منادی» (از: دهلی)- «رحیمیه» (لاهور).
مشخصات کتاب: «کتاب شناسی ملفوظات سلسله چشتیه»، به کوشش: عبدالعزیز ساحر، مجله «تصفیه»، خانقاه کاظمیه قلندریه، کاکوری از توابع شهر لَکنو، در هندوستان، سال 2018.
شاملِ: نسخه های خطی در مراکز مختلف، کتاب های چاپ شده (چاپ های مختلف)، نسخه های خطی تصحیح شده (چاپ های مختلف)، ترجمه کتاب ها، پایان نامه های دانشگاهی، معرفی همه این منابع به زبان هایِ فارسی، عربی، اردو.
این کتاب در 7 بخش تقسیم شده است که هم براساس عنوانِ کتاب و هم براساس نام صاحبان ملفوظ فهرست نویسی شده است:
1- ملفوظات صوفیان سلسله چشتیه
2- ملفوظات صوفیان سلسله چشتیه نظامیه
3- ملفوظات صوفیان سلسله چشتیه صابریه
4- ملفوظات صوفیان سلسله چشتیه وارثیه
5- ملفوظات صوفیان سلسله چشتیه قادریه کمالیه
6- انتخابی از ارشادات/ ملفوظات
7- سرمایه های ملفوظات صوفیان چشتیه (نظامیه و صابریه) در تذکره ها
ملفوظات سلسله چشتیه
1. خواجه عثمان هرونی 2. خواجه بزرگ خواجه معین الدین چشتی اَجمیری 3. خواجه قطب الدین بختیار کاکی 4. بابا فرید الدین مسعو گنج شکر 5. خواجه نظام الدین اولیاء 6. خواجه فرید الدین چاک پَران ناگوری
متون ملفوظاتی سلسله چشتیه نظامیه
1. شیخ اخی سراج الدین عثمان 2. خواجه برهان الدین غریب 3. خواجه قوام الدین معروف به شمس العارفین 4. خواجه نصیرالدین چراغ دهلوی 5. خواجه زین الدین شیرازی 6. مخدوم سید جلال الدین حسین جهانیان جهان گشت 7.مخدوم علاء الحق و الدین پَندوی بنگالی 8. حضرت اخی جمشید راجگیری 9. سید اشرف جهانگیر سمنانی 10. سید محمد حسینی 11. شاه صفی الدین رَدولوی 12. خواجه محمد گیسو دراز ابوالفتح سید محمد حسینی 13. خواجه حسام الدین مانک پوری 14. قاضی شهاب الدین دولت آبادی 15. سید شاه یدالله حسینی 16. خواجه ابوالفیض امین الدین سید شاه من الله حسینی بیدَری 17. مخدوم شاه مینا لَکنوی 18. شیخ سلیم چشتی فتح پوری 19. خواجه سعد خیرآبادی 20. شاه پیر محمد سلونی 21. خواجه بندگی شیخ محمد نظام الدین اَمیتوی ثم اَوَدی 22.شاه وجیه الدین احمد علوی گُجراتی 23. شاه سید هاشم علوی بیجاپوری 24. شیخ محمد حسن 25. شیخ محمد رشید مصطفی عثمانی جونپوری 26. شیخ ابویوسف محی الدین یحیی مدنی27. بدرالحق شیخ محمد ارشد عثمانی 28. شاه کلیم الله جهان آبادی 29. مولانا نظام الدین اورنگ آبادی 30. قمر الحق شیخ غلام رشید عثمانی 31. مولانا فخرالدی محمد دهلوی 32. خواجه نور محمد ثانی نارو والا 33. قبله عالَم خواجه نور محمد مَهاروی 34. مولانا ضیاء الدین جَی پوری 35. مولانا سید بدیع الدین 36.حافظ جمال الله مُلتانی37. خواجه قاضی عاقل محمد 38. مولانا سید عبدالرحمان لَکنوی 39. خواجه خدابخش خیر پوری 40. شاه نیاز بریلوی 41. خواجه غلام حسن بَتّی 42. مولانا محمد علی مَکدی 43. مولانا محمد عظمت الله توگیروی 44. منشی غلام حسن شهید مُلتانی 45. حافظ سید محمد علی خیرآبادی المعروف به حافظ محرّم علی 46. خواجه محمد سلیمان خان تونسَوی المعروف به پیر پَتان 47. خواجه غلام محمد عُرف مسکین شاه 48. خواجه غلام رسول توگیروی 49. شاه خادم صفی محمدی صفی پوری 50. حاجی محمد نجم الدین سلیمانی 51. خواجه غلام فخرالدین 52. سید محمد فاضل شاه 53. خواجه زین الدین مَکدی 54. خواجه شمس الدین سیالوی 55. خواجه غلام فرید کوت مَتَن 56. خواجه الله بخش تونسوی 57. خواجه محمد اسلم خیرآبادی 58. سید شاه عبدالصمد مودودی 59. حافظ حبیب علی شاه 60. خواجه محمد موسی تونسوی 61. پیر غلام حیدرشاه جلال پوری 62. خواجه محمد بخش الملقب به نازک سائین 63.خواجه احمد میروی 64. مولانا جان محمد سلیمانی تونسوی 65. شاه محی الدین احمد عُرف نَنّی میان 66. پیر سید حیدر علی شاه گیلانی 67.شاه محمد سلیمان قادری چشتی پَلواروی 68. خواجه محمد امیر 69. خواجه محمد محمود تونسوی70. مخدوم شاه علی حسین اشرفی الجیلانی71. قبله عالَم پیر مِهر علی شاه گولرا شریف 72. خواجه میر احمد بَسالوی73. محمد عبدالحکیم نوری چشتی نظامی 74. خواجه حسن نظامی 75. خواجه محمد اکبر علی 76.حافظ سدید الدین تونسوی 77. امیر شریعت سید عطاء الله شاه بخاری 78. خواجه نظام الدین تونسوی 79. ابوالبرکات سید محمد فضل شاه جلال پوری 80. پیر سید غلام محی الدین گیلانی المعروف به بابو جی 81. میان عبدالحمید مکان شریف 82. شیخ الاسلام خواجه قمر الدین سیالوی 83. میان محمد علی خان المعروف میان صاحب 84. مولانا سید محمد اشرف کشفی شاه نظامی گیلانی 85. مولانا محمد ذاکر 86. خواجه خان محمد تونسوی 87. حافظ غلام سدیدالدین معظم آبادی 88. خواجه سید محمد وجیه السیما عرفانی چشتی 89. واصف علی واصف 90. صاحبزاده عزیز احمد 91. خواجه غلام فخرالدین سیالوی 92. ضیاء الامت پیر محمد کرم شاه 93. حکیم محمد موسی اَمرَت سَری 94. خواجه سید محمد اعظم شاه 95. پیر غلام نصیرالدین نصیر گولرا شریف 96. علامه پیر محمد سلیم چشتی
* ملفوظات و زندگی نامه سلسله چشتیه صابریه: شاملِ 93 عنوان کتاب
* ملفوظات و زندگی نامه سلسله چشتیه وارثیه: 13 عنوان کتاب از یا درباره یِ حاجی وارث علی شاه در دیوا شریف
* ملفوظات و زندگی نامه سلسله چشتیه قادریه کمالیه: از یا درباره یِ: مولانا مناظر احسن گیلانی – صلاح الدین محمد الیاس برنی – صوفی شاه غلام محمد
* منتخب ارشادات/ ملفوظات سلسله چشتیه: شاملِ 14عنوان کتاب
* ملفوظات سلسله چشتیه در تذکره ها: شاملِ 45 عنوان کتاب
پی نوشت
شادروان دکترسید محمد حسن عسکری (1901-1990) از تاریخ دان های برجسته هندوستان بود . وی در زمینه ملفوظات مقاله های دانش مندانه ای نوشته است در کتاب های:
*«مکتوبات و ملفوظات منابع برای مطالعه تاریخ اجتماعی-سیاسی»، کتاب به انگلیسی، کتاب خانه شرق شناسی و عمومی خدابخش، پَتنا، هندوستان، 1981. (شامل سه مقاله با عنوانِ: مکتوبات صوفیان سلسله فردوسیه در سرزمین بیهار؛ ملفوظات برخی از صوفیان سرزمین بیهار؛ اشارات منسوب به مخدوم بیهاری)
*«مجموعه آثار سید حسن عسکری- جلد اول»، کتاب به انگلیسی، کتاب خانه شرق شناسی و عمومی خدابخش، پَتنا، هندوستان، 1985. (یکی از مقاله‌ها: ملفوظات؛ نسخه خطّی گنج ارشدی منبعی ناشناخته برای مطالعه تاریخ اجتماعی)
*«مجموعه مقالات سید حسن عسکری درباره هندوستان دوره میانی»، کتاب به زبان اردو،کتاب خانه شرق شناسی و عمومی خدابخش، پَتنا، هندوستان، 1995. (یکی از مقاله‌ها: گنج فیاضی ملفوظات ضخیمی از خانواده رشیدیه جونپور)
همچنین این رساله دکتری به زبان اردو به راهنمایی وی نوشته شد: «چودھویں صدی عیسوی میں صوفیائے بہار کے ملفوظات» (=ملفوظاتِ صوفیان سرزمین در قرن چهاردهم میلادی)، نام پژوهشگر: سید شاه یحیی ابدالی، استاد راهنما: سید محمد حسن عسکری، مقطع دکتری، دانشگاه پَتنا، پَتنا، هندوستان، سال دفاع: معلوم نیست.
درباره ملفوظات دو کتاب مهم در زبان اردو نوشته شده است:
1- «نقد ملفوظات؛ مجموعه مقاله های انتقادی و تحقیقی درباره تصوف اسلامی، زندگی و ملفوظاتِ صوفیان هندوستان»- به زبان اردو، تالیف: نثار احمد فاروقی، مکتبه جامعه لمیتد، دهلی، هندوستان، 1989/ اداره ثقافت اسلامیه، لاهور، پاکستان، 1989. (مقاله های این کتاب: حضرت خواجه معین الدین چشتی سَجزی؛ حضرت خواجه قطب الدین بختیار کاکی؛ بررسی فوائد السالکین؛ حضرت نظام الدین اولیاء در ملفوظات سلسله چشتیه؛ احسن الاقوال منبع مهمی برای مطالعه زندگی نامه حضرت بابا صاحب و حضرت خواجه نظام الدین اولیا- دُرر نظامی منبع مهمی برای مطالعه زندگی نامه حضرت بابا فرید و حضرت محبو الهی- حضرت امیر خسرو- حضرت شاه عبدالهادی چشتی- مطالعه منابع تصوف فارسی در هندوستان پیش از مغولان- تصوف اسلامی و ذهن امروزی – نظریه ها و تطابق های تصوف اسلامی – نظریه توحید حضرت گیسو دراز- تصوف در فرهنگ ما)
2- «اهمیت تاریخی ملفوظات»، به زبان اردو، تالیف: محمد اسلم، اداره تحقیقات دانشگاه پَنجاب، لاهور،پاکستان، 1995. (فهرست کتاب: اهمیت ملفوظات، فوائد الفوائد، دُرر نظامی، سُرور الصدور، خیرالمجالس، جوامع الکلم، لطائف اشرفی، احسن الاقوال، نفائس الانفاس، خوان پُرنعمت، معدن المعانی، الدّرر المنظوم، خزانه جواهر جلالیه، ملفوظات شاه عالَم گجراتی، ملفوظات اخی جمشید راجگیری، ملفوظات شاه مینا لکنوی، تحفة السعداء، تحفه المجالس، لطائف قدوسی، ملفوظات شیخ وجیهه الدی گُجراتی، مراة طیبه، ملفوظات شاه رکن الدین شطاری، ملفوظات شاه عبدالرزاق بانسَوی، محبوب القلوب، مناقب الحسن و فوائح العرفان، مجالس کلیمی، احسن الشمائل، ملفوظات خواجه نظام الدین اورنگ آبادی، ملفوظات شاه عبدالعزیز محدث دهلوی، دُرّ المعارف)
منبع: پایگاه خبری نسخ خطی