میراث مکتوب- دکتر حکیم نازش احتشام اعظمی (زادروز: 1975م) در اعظم‌گَر هندوستان به دنیا آمد. پدرش مولانا احتشام الدین اصلاحی است که در «مدرسة الاصلاح» [مدرسه دینی] 62 سال تدریس کرد. دکتر نازش احتشام اعظمی در همین مدرسه تحصیلات ابتدایی را کسب نمود و سَند «عالَم» و «فضیلت» را دریافت نمود. سپس تحصیلات طب یونانی در دانشگاه همدرد (دهلی) را به پایان برد و پس از آن به استخدام دولت در امور طبی درآمد.
«بنیاد اصلاحی برای مراقبت‌های اسلامی» با همکاری «قومی کونسل برای فروغ اردو زبان» در 4 و 5 ماه مارس 2017 همایشی بین المللی با عنوانِ: «طبی مخطوطات: مسائل اور وسائل» در دهلی برگزار کردند که در آن 24 مقاله خوانده شد که همگی آنها به کوشش حکیم نازش احتشام اعظمی منتشر شده است:
«طبی مخطوطات مسائل اور وسائل»، به زبان اردو، به کوشش: آقای حکیم نازش احتشام اعظی، اصلاحی هیلت کئیر فاوندیشن (بنیاد اصلاحی برای مراقبت های اسلامی)، دهلی، هندوستان، 2019.
فهرست این مجموعه مقالات به قرار زیر است:
– «فهرست» // جان عالَم
– «مقدمه» // حکیم نازش احتشام اعظمی
– «مسائلِ یافتن و تدوین نسخه های خطی طبی» // حکیم وسیم احمد اعظمی
– «دائرة المعارف عثمانیه حیدرآباد هندوستان و تدوین نسخه های خطی طبی» // حکیم محمد رضی الاسلام نَدوی
در سال 1300 هجری/ 1882 «دائرة المعارف عثمانیه» در حیدرآباد دکن تاسیس شد. در زمان نظام میر عثمان علی خان (درگذشت:1389 هجری/ 1969) بخش «دارالتصحیح» هم دایر شد تا نسخه های خطی مهم تصحیح و چاپ شود. نسخه های خطی در موضوعاتِ:تفسیر، حدیث، اصول، فقه، تاریخ، تراجم، رجال، سِیَر، تصوف،فلسفه و طبیعیات، مابعدالطبیعیات، هیئت، بصریات، علم المکائیل، زراعت، طب، جراحت، علم الکون، استنباط المیاه، الاحجار الکریمة، منطق، عقائد و کلام، علم المناخ، ادب،فقه اللغة، نحو، معانی و غیره. تا سال از «دائرة المعارف عثمانیه» 173 عنوان کتاب در 800 جلد منتشر شده اند.
5 نسخه خطی مهم طبی هم تصحیح و چاپ شده است:
*«کتاب الحاوی الکبیر فی الطب» براساس 7 نسخه خطی/ متن عربی برای نخستین باردر 23 جلد بین سال های 1955- 1971 منتشر شد. (جلد 21 و جلد 23 شمل دو جزو است). چاپ دوم در 20 جلد منتشر شد. برخی از جلدها سومین بار هم چاپ شدند. مصححان: شیخ محمد وجیه الدین نظامی- شیخ سید حافظ خورشید علی نظامی- برخی از بخش ها را در چاپ دوم حکیم نثار احمد نانوتوی تصحیح کرد.
*«کتاب المختارات فی الطب»- تالیف:مهذب الدی ابوالحسن علی بن احمد البغدادی مشهور به ابن هبل. تصحیح براساس 3 نسخه خطی در 4 جلد چاپ شد ( سال های 1943-1944)- مصححان: علامه زین الدین موسوی، علامه عبدالله بن احمد المدیحج النظامی العلوی، علامه سید احمد الله ندوی، علامه محمد عادل القدوسی- ویراستار:علامه حکیم محمد کبیرالدین.
*«العمدة فی الجراحة»- تالیف: طبیب ابن القف- تصحیح براساس 3 نسخه خطی که در2 جلد منتشر شد (چاپ اول: 1937- چاپ دوم: 1993)- مصححان:علامه سید زین العابدین موسوی، علامه حبیب عبدالله المدیحج، علامه محمد عادل القدوسی، علامه سید احمد الله ندوی.
*«تذکرة الکحالین»- تالیف: علی بن عیسی الکحال- تصحیح براساس 3 نسخه خطی که در سال 1964 منتشر شد. مصحح: حکیم سید غوث محی الدین القادری الشرفی الحیدرآبادی- ویراستار: محمد عبدالمعید خان.
*«کتاب تنقیح المناظر لذوی الابصار و البصائر»- تالیف: کمال الدین ابوالحسن الفارسی- براساس 4 نسخه خطی در 2 جلد منتشر شد (سال های 1928-1929)- مصححان:علامه عنایت الله نقوی- سالم کرنکوی- علامه سید زین العابدین موسوی- علامه حبیب عبدالله بن احمد علوی- علامه عبدالرحمان الیمانی.
– «اهمیت استفاده از نسخه های خطی طبی» // اشهر قدیر
مقاله نویس در ضمن مقاله اشاره کرده است که از سال 2003 تا 2006 براساس چند نسخه خطی کتابِ «اختیارات قاسمی» (تالیف: ابوالقاسم فرشته) تصحیح و ترجمه شد که بصد افسوس پس از گذشت 14 هنوز چاپ نشده است.
– «چند مرکز مهم نسخه های خطی طبی»
در این مقاله چند کتاب خانه و مرکز مشهور در هندوستان و دنیا.
– «اهمیت تاریخی نسخه های خطی طبی» // محی الدین آزاد اصلاحی
مقاله نویس چند نسخه خطی مصور کتاب خانه آستان قدس رضوی در ایران را معرفی کرده است.
– «نسخه های خطی نادرِ طبی در کتاب خانه رضا رامپور در هندوستان» // ابوسعد اصلاحی
حکیم اجمل خان از مدیران «کتاب خانه رضا رامپور» خود از طبیان سرشناس هندوستان بود که در دوره مدیریت خود بیشترین نسخه های خطی طبی را برای کتاب خانه گردآوری نمودند.
نسخه های خطی از بقراط، جالینوس، حنین بن اسحاق،یوحنا بن ماسویه،ثابت بنقره، محمد بن زکریا رازی،ابوالقاسم زهراوی، ابوسهل مسیحی، ابن سینا (تالیفات و شرح هایِ کتاب هایِ او)، حکیم علی گیلانی، حکیم صدرا، محمد هاشم علوی، حکیم شریف خان، حکیم اجمل خان زینت بخش «کتاب خانه رضا رامپور» هستند.
از نسخه های خطی مهمِ طبیِ محفوظ در این کتاب خانه: «کامل الصناعة الطبیة» (تاریخ کتابت: 617 هجری، به عربی)/ «ذخیره خوارزم شاهی»(تاریخ کتابت: 565 هجری، به فارسی)؛ «المدخل فی الطب» (تالیف: حنین بن اسحاق، به عربی)؛ «المختصر فی الطب، به عربی» (به تاریخ های کتابت: 1032 هجری/ 1088 هجری)؛ «تقویم الابدان فی تدبیر الانسان» (تاریخ کتابت در قرن هفتم هجری، داری مُهر نوابین سرزمین اَوَد، هندوستان، به عربی)؛ «شفاء الاسقام و دواء الآلام، به عربی » (تاریخ کتابت: 831 هجری)؛ «الجامع، تالیف: ضیاء الدین ابومحمد عبدالله بن احمد الاندلسی المالقی المصری، تاریخ کتابت:742 هجری، به عربی»؛ «رساله سینبوغ- تالیف: عمادالدین محمود بن مسعود شیرازی، تاریخ کتابت: قرن یازدهم هجری، به فارسی»؛ «نو طرز حکمت- تالیف: حکیم احمد خان فاخر، تاریخ کتابت: قرن دوازدهم هجری، زبان اردو»؛ «هدیه حامدی، تالیف: حکیم سید محمد الیاس، تاریخ کتابت:قرن دوازدهم هجری، زبان اردو».
– «قرابادین معصومی؛ نسخه خطی مهمی در طب» // حکیم عبدالباری
«قرابادین معصومی»- تالیف: حکیم محمد معصوم بن کریم الدین شوشتری شیرازی – نسخه های خطی آن در هندوستان و کشورهای دیگر است. در هندوستان در کتاب خانه هایِ: سالار جنگ(شهر حیدرآباد، شامل 141 اوراق- تاریخ کتابت:1074 هجری)؛ خدابخش (شهر پَتنا- تعداد صفحات:700)؛ مولانا آزاد (شهر عَلیگَر)؛ آکادمی ابن سینا (شهر عَلیگَر)؛ رضا رامپور (شهر رامپور). همه نسخه ها کرم خورده و ناقص هستند. بهترین نسخه درمولانا آزاد است.نسخه رامپور هم تاحدی تمیز و بهتر است.
شامل یک مقدمه و 7 مقاله و یک خاتمه است.
– «دو نسخه خطی درباره جراحت» // حکیم عبدالناصر فاروقی
«امتحان الاطباء»- تالیف به عربی: عبدالعزیز بن علی متطبب- ترجمه به اردو:حکیم بدرالدین بن حکیم محمد قطب الدین خان بن محمد خان بن حکیم محمد احمد خان (1840-1912) نسخه ای از آن در کتاب خانه دانشگاه همدرد دردهلی است. دارای 10 باب و در هر جزء 20 سوال همراه جواب. باب هفتم و هشتم و نهم درباره کحال، جراح و کسر و مفاهل است.
«کتاب الجراحت»- به زبان عربی،تالیف: ابوعبدالله محمد عُرف ابن البیانی. در بخش نسخه های خطی دانشگاه همدرد دهلی نگهداری می شود. نسخه خطی شامل 5 باب و 2 دو گفتار لست.
– « نسخه خطی نادری از ما لا یسع الطبیب جهله» // حکیم بدرالدجی خان
نسخه های خطی «ما لا یسع الطبیب جهله» در کتاب خانه های مختلف دنیا است. در این مقاله نسخه خطی به عربی در «مرکز جمعة الماجد للثقافة و التراث» در دبی معرفی شده است: به شماره 4401، مولف: یوسف بن اسماعیل بن الیاس مشهور به ابن کتبی (قرن هشتم هجری)، به تاریخ کتابت: 973 هجری. شامل یک مقدمه و دو جزء. در یک جزء مفرد و در جزء دیگر دواهای مرکب
– «کتاب المائة؛ سند مهمی در طب» // حکیم معراج الحق
«المائة فی صناعة الطب» – به زبان: عربی، تالیفِ: ابوسهل مسیحی نسخه های خطی آن در این کتاب خانه های هندوستان است: نسخه کامل در «مولانا آزاد، دانشگاه اسلامی عَلیگَر» در شهر عَلیگر، تاریخ کتابت: 1060 هجری؛ نسخه ناقص که پیشتر در «اجمل خان طبّیه کالج» وابسته به دانشگاه اسلامی عَلیگَر» بود اکنون به کتاب خانه مولانا آزاد این دانشگاه منتقل شده است؛ نسخه کامل در «کتاب خانه شرق شناسی و عمومی خدابخش» در شهر پَتنا، تاریخ کتابت: 1234 هجری؛ نسخه کامل در «کتب خانه نسخه های خطی شرق و موسسه تحقیقاتیِ ایالتِ آندرا پَرَدیش» در حیدرآباد؛ دو نسخه کامل و یک نسخه ناقص در «رضا رامپور» در شهر رامپور، تاریخ کتابت: 1280 هجری؛ نسخه کامل در «آکادمی ابن سینا» در شهر عَلیگَر؛ نسخه کامل «نزدِ حکیم صیانت الله اَمروهوی» در شهر اَمروهه. همچنین در کتاب هایی به دو نسخه خطی در کتاب خانه شخصی حکیم کبیرالدین، دو نسخه خطی در کتاب خانه شخصی حکیم امیر الله خان گوالیاری و یک نسخه خطی در کالجِ طبیِ یونانی و آیور ویدک در شهر دهلی خبر داده اند. در این مقاله به مشخصات نسخه های خطی کتاب خانه های مولانا آزاد،خدابخش، رامپور پرداخته شده است.
«کتاب المائة فی صناعة الطب» – به زبان عربی، تالیف: ابوسهل مسیحی در هندوستان:
– «نسخه های خطی طبی محفوظ در شورای مرکزی تحقیقات طب یونانی در دهلی» // حکیم امان الله
«کتاب خانه و مرکز اطلاع رسانی» که دارای نسخه های خطی و کتاب های چاپ شده به زبان های اردو، فارسی و عربی است. هنگام نوشتن مقاله این کتاب خانه دارای 31 نسخه خطی: 4 نسخه به زبان اردو، 20 نسخه به زبان فارسی و 7 نسخه به زبان عربی. البته مسئولان کتاب خانه گفتند که دارای 40 نسخه خطی است که
«حدود الامراض» (تالیف: حکیم محمد اکبر ارزانی، تاریخ کتابت: 1192 هجری، به عربی)؛ «المغنی فی شرح الموجز» (تالیف: سدیدالدی گازرونی، تاریخ کتابت: ندارد)؛ «شرح الاسباب و العلامات» (تالیف: برهان الدین نفیس بن عوض کرمانی، تاریخ کتابت: 1255 هجری)؛ القانون فی الطب (تالیف: ابن سینا، تاریخ کتابت: 1135 هجری)؛ «کتاب جالینوس الی اغلوقن» (تاریخ کتابت ندارد)؛ «معالجات» (مولف نامعلوم، تاریخ کتابت ندارد)؛ الکافیه (تالیف: مسیح ابن حکیم الدمشقی، تاریخ کتابت ندارد)
نسخه های خطی فارسی:«طب منصوری» (تالیف: حکیم غلام مصطفی بن محمد اکبر، تاریخ کتابت ندارد)؛ «مفرّح القلوب» (تالیف:حکیم محمد اکبر ارزانی، تاریخ کتابت: 1234 هجری)؛ «تحفة المومنین» (تالیف:میر محمد مومن بن محمد زمان الحسینی الدیلمی المازندرانی التنکابنی، تاریخ کتابت: 1132 هجری)؛ «مجرّبات اکبری» (تالیف: حکیم محمد اکبر ارزانی، تاریخ کتابت: 1882م)؛ «شافی الاوجاع» (تالیف: حکیم حبیب الله بن نورالدین محمد، تاریخ کتابت: 1221هجری)؛ «دستور الاطباء»، (تالیف: محمد قاسم فرشته، تاریخ کتابت: 1317 هجری)؛ «علاج الامراض» (تالیف: حکیم محمد شریف خان، تاریخ کتابت ندارد)؛ «دستور العلاج» (تالیف: حکیم سلطان علی خراسانی، تاریخ کتابت ندارد)؛ «کفایه منصوری» (تالیف: حکیم منصور بن محمد بن احمد بن یوسف، تاریخ کتابت ندارد)؛«میزان الطب» (تالیف: حکیم محمد اکبر ارزانی، تاریخ کتابت ندارد)؛ «قرابادین قادری» (تالیف: حکیم محمد اکبر ارزانی، تاریخ کتابت ندارد)؛ «قرابادین قادری» (تاریخ کتابت: 1277 هجری)؛ «تلخیص مسیحایی» (تالیف: حکیم حیدر علی، سال کتابت: 12328 هجری)؛ «اُم العلاج»(تالیف: حکیم امان الله ملقب به خان زمان فیروز جنگ، تاریخ کتابت: 1842)؛ «لوامع الشبریه فی علاج امراض البشریه» (تالیف: حسین بن عبدالله الحسنی المصطفوی، تاریخ کتابت ندارد)؛ «رساله ماکول و مشروب» (تالیف: یوسف بن محمد بن یوسف هروی، تاریخ کتابت ندارد)؛ «خلاصة العیش عالَم شاهی» (تالیف: حکیم مظهر مظفر دهلوی، تاریخ کتابت: 1841م)؛ «ملتقطه ذکاییه منتخب از مجموعه بقاییه معروف به قرابادین ذکایی» (تالیف: حکیم ذکاء الله خان، تاریخ کتابت: 1209 هجری)؛ «قرابادین شفایی» (تالیف: حکیم شفایی خان، تاریخ کتابت: 1851)؛ «اکسیر چَندَر رساله امراضِ دماغ» (تالیف: حکیم چَندَر منی، تاریخ کتابت ندارد،زبان اردو)؛ «تشریح دماغ موافق تحقیق اطباء قدیم و جدید» (تالیف: حکیم چَندَر مَنی، تاریخ کتابت ندارد، زبان اردو)؛ «نسخه جات» (تالیف: محبوب عالَم، تاریخ کتابت ندارد، زبان اردو)؛ «طّبّی بیاض» (مولف نامعلوم، تاریخ کتابت ندارد، زبان اردو)
که بیشتر این نسخه های خطی اسکن شده اند
– «اهمیت نسخه های خطی و معرفی چند مرکز» // عبدالقدوس
– «مفهوم و روش تحقیق نسخه های خطی» // محمد اِکرام
– «بررسیِ کتاب الدستور فی الطب البیمارستانی» // بلال احمد
«الدستور فی الطب البیمارستانی»، به زبان:عربی، تالیفِ: داود بن ابی البیان (556-643 هجری). در این مقاله، نسخه خطی بررسی شده است که بخشی از مجموعه ای محفوظ در مسجد جامع کبیرِ صنعا است. نویسنده مقاله نوشته است که جای حیرت است که نسخه ای از این کتاب در هندوستان نیست. سال کتابت نسخه خطی 826 هجری است یعنی 183 پس از درگذشت مولف. نسخه خطی 15 ورق دارد از ورق 129 تا 139 است که البته در خود نسخه خطی به اشتباه شمارش شده است و عدد 129 نوشته شده است. در پایان نسخه خطی رساله ای از موسی بن میمون آغاز می شود. این نسخه خطیِ «الدستور فی الطب البیمارستانی» دارای 12 باب است:
«الباب الاول فی المعالجین و الاطریفلات»؛ «الباب الثانی فی الجوارشات»؛ «الباب الثالث فی الحبوب و الایارجات و المطبوخات »؛ «الباب الرابع فی الاقراص و السفوفات»؛ «الباب الخامس فی الاشربة و المربیات و الربوبات و اللعوقات»؛ «الباب السادس فی الغراغور و السعوطات»؛ «الباب السابع فی الاکحال و الشیافات»؛ «الباب الثامن فی الحقن و الفتائل و الفرزجات»؛
«الباب التاسع فی الاطلیة و الضمادات»؛ «الباب العاشر الادهان و النطولات»؛ «الباب الحادی عشر فی ادویة الفم و السنونات»؛ «الباب الثانی عشر فی المراهم و ادویة النواصیر».
– «بررسی نسخه های خطی موجود در قدیمی ترین کتاب خانه ها» // محمد خالد
– «عقیلة العقلاء فی علم الفصد عن الفضلاء» // حکیم نازش احتشام اعظمی
نسخه خطی به عربی در «مرکز جمعة الماجد للثقافة و التراث» در شهر دبی به نام «عقیلة العقلاء فی علم الفصد عن الفضلاء» است که وسط یک مجموعه است. پیش از آن جزء آخرِ نسخه خطیِ مختصرِ محمد بن محمد بن عثمان الصقلی التونسی است و بعد آن مباحثی درباره طلا و روغن است. نسخه خطی «عقیلة العقلاء فی علم الفصد عن الفضلاء» تاریخ کتابت ندارد و به سلطان داود بن ملک عیسی بن ابوبکر تقدیم شده است. این پادشاه ایوبی در سال 426 هجری بر تخت سلطنت نشست و بر دمشق و کرکوک حکومت می کرد و در 632 هجری درگذشت. نسخه خطی دارای 21 باب است و در بسیار جاها با تصویر نشتر زدن را توضیح داده است. حکیم نارش اعظمی در پایان مقاله نوشته است که وی در حال تصحیح این نسخه خطی عربی است.
– «نگاهی به رساله در خواص و منافع ادویه مفرده – تالیف نجیب الدین سمرقندی» // آقای شمیم ارشاد اعظمی
این نسخه خطی در مجموعه طبیّه کالج در کتاب خانه مولانا آزاد وابسته به دانشگاه عَلیگَر است. در 9 ورق و به زبان عربی است. در سال 1136 هجری توسط حکیم شکر الله دهلوی نقل شده است. سمرقندی در این رساله 302 ادویه را نام برده است.
– «مفتاح الفَرس؛ نسخه خطی طبی مهم در درمان دام» // جاوید احمد خان
«مفتاح الفرس» تالیف: حاجی حسن بن خواجه طاهر بن خواجه محمد . در جامعه نظامیه طبیّه کالج حیدرآباد هندوستان است. به فارسی و در 10 باب.
– «مفردات مسیحای؛نسخه خطی درباره ادویه مفرده» // شگفته نگهت
«مرکز جمعة الماجد للثقافة و التراث» در شهر دبی فهرست نسخه های خطی و کتاب هایِ چاپیِ «جامعه نظامیه طبّیه کالج» در حیدرآباد هندوستان را به صورت سی-دی آماده است.
مسیح الدوله تجشی سید محمد خان در سال 1251 هجری به فارسی نوشته است. تفصیلِ دواها نیست. بیشتر از مترادفات هندی استفاده شده است.
– «علاج اطفال؛ نسخه خطی درباره امراض اطفال» //شبّیر احمد پَری
این کتاب در سال 2015 از کتاب خانه دولتی نسخه های خطی شرق شناسی در حیدرآباد چاپ شده است. «مرکز جمعة الماجد للثقافة و التراث» در شهر دبی از کتاب خانه نظامیه طبیه کالج در حیدرآباد
حکیم فضل علی خان المخاطب شفایی خان در سال 1349 هجری به فارسی نوشته است.
– «قوت لا یموت؛ نسخه خطی نادری درباره غذا» // آقای نسیم احمد
«مرکز جمعة الماجد للثقافة و التراث» در شهر دبی از کتاب خانه نظامیه طبیه کالج در حیدرآباد
حکیم فضل علی خان المخاطب شفایی خان در سال 1243 هجری به فارسی نوشته است. در 7 فصل: فصل اول: خواص میوه ها- فصل دوم حبوب – فصل سوم بقول- فصل چهارم: لحوم- فصل پنجم: البان- فصل ششم: افاویه وابازیر- فصل هفتم: اغذیه مرکب
– «معرفیِ ناموس اکبر» // آقای سرفراز احمد خان
«ناموس اکبر» یا نخشب نامه یا چهل ناموس – تالیف: ضیاء الدین نخشبی – چهل عضو بدن را به دقت توضیح داده است و عرفانی
– «نسخه خطی نادری از تقدیم الادویة» // حکیم عبدالحکیم
– «بررسیِ نسخه های خطی طبی به زبان اردو در کتاب خانه ذاکر حسین،دهلی» // شاهنواز فیاض
درباره به دنیا آوردن بچه واحتیاط‌های لازم،مولف، نام کتاب و تاریخ تالیف معلوم نیست. رساله ای در طب که نام کتاب و مولف معلوم نیست- «رساله منظوم طب» ترجمه ای منظومی از رساله ای فارسی از جامی. تاریخ کتابت 1245 هجری؛ «طب النبی» نام مولف و تاریخ کتابت معلوم نیست.
– «متون سائنسی (علوم پایه)؛ نمایه نسخه های خطی و کتاب های چاپی طبی به زبان اردو» // محمد مقیم
پی نوشت
در سال 1984 «کتاب خانه شرق شناسی و عمومی خدابخش» در شهر پَتنا در هندوستان همایش نسخه های خطی طبی را برگزار کرد و با عنوان‌هایِ: «اهم»، «اهم تر»، «اهم ترین» تقریباَ 700 نسخه خطیِ طبی فارسی و 396 نسخه خطی طبیِ عربی معرفی شد و مقاله های محققانه ای درباره حدود 100 نسخه خطی نوشته شد.
در فوریه سال 2014 «کتابخانه رضا رامپور» در شهررامپور هندوستان با همکاری قومی کونسل برای فروغ اردو زبان و وزارت ترقی انسانل وسائل حکومت هند همایشی برای نسخه های خطی طبی برگزار نمود که در 14 مقاله خوانده شده حدود 150 نسخه خطی به زبان اردو معرفی شد.
منبع: پایگاه خبری نسخ خطی