میراث مکتوب- حمید عطایی دظری در یادداشتی که با عنوان اشارات و تنبیهات (1) در شمارۀ 183 مجلۀ آینۀ پژوهش به چاپ رسیده به معرفی کتابی دربارۀ صاحب بن عباد پرداخته است. علاقه‌مندان می‌توانند در ادامه ضمن مطالعۀ بخش‌هایی از این یادداشت، متن کامل آن را در لینک قرار داده شده در پایین صفحه دریافت کنید.
در چند سال اخیر پژوهشگران غربی تحقیقات و مکتوبات ارزشمندی را دربارۀ سرگذشت و آثار ادبی و کلامی کافِی‌الکُفاة صاحب بن عَبّاد (م. 385 ه.ق.)، وزیر بی‌نظیر و ادیب و متکلّم شیعی شهیر منتشر کرده‌اند. کتاب سِحر حَلال: زندگی و مکاتبات صاحب بن عَبّاد یکی از همین پژوهش‌های تازه است که به موضوعی شایان توجّه، یعنی شرح حال و نامه‌های این دانشمند نامور می‌پردازد. نظر به اهمّیّت کتاب یادشده، در اینجا، مروری کوتاه بر این تک‌نگاشت سودمند خواهد شد و نِکاتی چند در معرّفی آن تقدیم می‌گردد.
کتاب سِحر حَلال که در سال 2018 میلادی به عنوان جلد 146 از مجموعۀ «متون و مطالعات تمدّن و تاریخ اسلامی» از سوی انتشارات بریل در هلند به چاپ رسیده است پژوهشی است دانشورانه به قلم موریس اَلِکس پومِرانتس، استاد دانشگاه نیویورک شعبۀ ابوظبی در رشتۀ ادبیّات عرب. مطالعات و تخصّص پومِرانتس در زمینۀ ادبیّات عربی به‌ویژه تحقیق در باب متون کلاسیک زبان و فرهنگ عربی است. به غیر از بررسی و تحلیل مکاتبات صاحب بن عَبّاد، از پومِرانتس مقالات ارزشمندی دربارۀ مقاماتِ بدیع الزمان همدانی منتشر شده است و اکنون نیز وی به نگارش تک‌نگاشتی در باب این کتاب اشتغال دارد.
کتاب سِحر حَلال در اصل، پایان‌نامۀ دکتری نویسندۀ آن در دانشگاه شیکاگو زیر نظر خانم وَداد القاضی بوده است که اینک با افزوده‌ها و اصلاحاتی به طبع رسیده. این کتاب در 316 صفحه نگاشته شده و مشتمل است بر یک مقدّمه و دو بخش مستقل (بخش نخست در سه فصل، و بخش دوم شامل 4 فصل) و نتیجه‌گیری. در پایان کتاب نیز نمایه‌های مفصّل و دقیق از اصطلاحات عربی و أعلام ارائه شده است و کتابنامۀ آن در دو بخش، به‌ترتیب، منابع دست اوّل و منابع ثانویه را معرّفی کرده است. افزون بر نمایه‌ها و فهارس، نویسنده در ضمیمۀ دوم کتاب، جدول راهنمایی برای نامه‌های بازمانده از صاحب بن عَبّاد همراه با اطّلاعاتی چون تاریخ نگارش نامه و مخاطب و موضوع آن تدارک دیده است. این ضمیمه در دو قسمت سامان یافته است که در قسمت نخست (صص 218 _ 283)، مشخّصات مکاتبات بازمانده از صاحب در دست‌نوشت شمارۀ 3314 کتابخانۀ ملّی پاریس، و در قسمت دوم (صص 284 _ 289) نامه‌های منقول از او در یتیمة الدهرِ ثَعالِبیِ نیشابوری معرّفی شده است.
نویسنده در صفحۀ 30 کتاب، خود به نحوۀ تبویب و فصل‌بندی مطالب آن اشاره کرده است و در این خصوص توضیحات سودمندی را ارائه نموده. در بخش نخست کتاب (فصول 2_4) به شرح حال و حیات سیاسی اسماعیل ابن عَبّاد در مقام یک وزیر و سیاستمدار و متکلّم خردگرا پرداخته است و نگاشته‌های متنوّع و پرشمار او را نیز بخوبی معرّفی کرده. سپس در بخش دوم (فصول 5 _ 8) مجموعه مکاتبات ابن عَبّاد، شامل سُلطانیّات (مکاتبات حکومتی و اداری) و اِخوانیّات (مکاتبات دوستانه) را از حیث سبک ادبی و محتوا و ابعاد سیاسی و اجتماعی و کلامی آنها بَررَسیده است. چنانکه نویسنده خاطرنشان کرده، این دو بخش از کتاب، مستقلّ از یکدیگر است و ممکن است جداگانه نیز خوانده شود.
همانگونه که از ساختار و فصول کتاب پومِرانتس نیز معلوم است، او در این پژوهش به دو موضوع اصلی پرداخته است:
نخست: شرح احوال و آثار و ابعاد علمیِ گوناگونِ شخصیّت اسماعیل بن عَبّاد و مسائلی از قبیل اینکه: وی چگونه از این ابعاد علمی چندگانه برای پیشبرد مقاصد دینی و اعتقادی و گسترش کلام معتزلی استفاده کرده است؟ و او چه نقشی در حمایت از شاعران و ادیبان و عالمان عصر خود و تکثیر کتابها و کتابخانه‌ها ایفا نموده؟
و دوم: مکاتبات حکومتی و دوستانۀ صاحب ابن عَبّاد و تبیین اهمّیّت نامه‌های وی در مطالعۀ تاریخ اجتماعی _ فرهنگی _ سیاسی آل‌بویه، و اثبات وَثاقت و سندیّت آنها برای شناخت وضعیّت و حوادث این دوره.
همچنین، پومِرانتس به بررسی نقش مکاتبات رسمی ابن عَبّاد در حمایت از حاکمان آل‌بویه و مشروعیّت آنها و کارکرد مکاتبات دوستانۀ اجتماعی او در تحکیم و تثبیت وزارت خودش پرداخته است. از این‌رو کتاب سِحر حَلال برای تحقیق در باب تاریخ فرهنگی و سیاسی عصر آل‌بویه و شیوه‌های مکاتبات در آن دوره بسیار سودمند است.
چنانکه پومِرانتس یادآور شده، مکاتبات اسماعیل ابن عَبّاد نمودار نحوۀ پیوند قدرت سیاسی و مهارت و قوّت عقلانی و سبک ادبی در شخصیّت صاحب است و از این جهت شایان توجّه جدّی است. تاکنون حدود چهارصد نامه از صاحب بن عَبّاد در مصادر مختلف شناسایی شده است که این حجم از مکاتبات زمینۀ مناسبی را برای تحقیق در باب آنها فراهم نموده. پیش از این، مکاتبات صاحب ابن عَبّاد و جوانب مختلف آنها بطور خاص مورد توجّه جدّی قرار نگرفته بود و نگاشتۀ پومِرانتس در واقع، نخستین اثر پژوهشی مهم در این باره به‌حساب می‌آید. افزون بر این، بررسی وجوه ادبی مختلف نامه‌های ابن عبّاد از سوی نویسنده، پژوهش او را یکی از اندک آثار نگاشته‌شده در زمینۀ سبک‌های ادبی عصر صاحب بن عَبّاد قرار داده است.
در خصوص نام «سِحر حَلال» که پومِرانتس آن را برای عنوان کتاب خویش برگزیده است، این نکته گفتنی است که تعبیر یادشده در واقع عبارتی است برگرفته از توصیفی که ابومنصور ثَعالِبی نیشابوری (د: 429 ه.ق.) دربارۀ مکتوبات ادبی بی‌همتا و مَسحور کنندۀ صاحب بن عَبّاد ابراز نموده. ثَعالِبی در یَتیمة الدهر آنگاه که به شرح حال و آثار ادبی صاحب می‌پردازد و مقام علمی و ادبی وی را وصف می‌نماید، بلاغت کلام و سخن او را در مرتبۀ سِحر و قریب به حدّ اعجاز معرّفی می‌کند: «فَبَلَغَ مِنَ البَلاغَةِ ما يُعَدُّ في السِّحرِ، و يَكادُ يدخلُ في حَدِّ الإعجازِ» و بدین‌سان ضمن اشاره به گفتار منسوب به پیامبر اکرم (ص): «إنّ مِنَ البيانِ لَسِحراً»، قدرت و قوّت کلام ادیب فرزانه‌ای چون صاحب را می‌شناساند.
در یک ارزیابی کلّی، کتاب سِحر حَلال تحقیقی است روشمند که با تتبّع بسیار در منابع دست اوّل و پژوهش‌های ثانویه آگاهی‌های ارزشمندی را در خصوص ابعاد علمی مختلف صاحب بن عَبّاد و خاصّه جنبه‌های علمی و ادبی و تاریخی مکاتبات او ارائه می‌کند.
بجز چند مأخذ مهم مثل هدیة العباد در شرح حال صاحب بن عَبّاد نوشتۀ عباس‌علی ادیب اصفهانی و الدُّرُّ الثَمینِ ابن اَنجب ساعی که آگاهی‌های خوبی در باب صاحب بن عَبّاد در آنها ثبت و ضبط است و در کتاب سِحر حَلال از آنها استفاده نشده، پومِرانتس تقریباً تمام منابع مهم دربارۀ صاحب و مکاتبات وی را ملاحظه و بررسی کرده است.
تا آنجا که راقم این سطور می‌داند، در خصوص کتاب سِحر حَلال تاکنون دو نوشتار کتابگزارانه به زبان‌های فرانسوی و انگلیسی منتشر شده است که در آنها بخش‌های مختلف این اثر تا حدودی بررسی شده و نِقاط قوّت و ضعف آن خاطرنشان گردیده. به‌ویژه، خِرت یان وَن خِلدِر در مرور خود بر این کتاب، شمار قابل ملاحظه‌ای از خطاهای جزئی و خوانش‌ها و ترجمه‌های نادرست پومِرانتس در این تک‌نگاشت را یادآور شده و تصحیح نموده.
شایان ذکر است که کتاب «سِحر حَلال: زندگی و مکاتبات صاحب بن عَبّاد» در سال 1397 شمسی به عنوان یکی از آثار برگزیدۀ بیست و ششمین دورۀ جایزه جهانی کتاب سال جمهوری اسلامی معرّفی گردید و مورد تقدیر قرار گرفت. با توجّه به اهمّیّت موضوع و محتوای این کتاب شایسته است برگردانی فارسی از این پژوهش ارزشمند فراهم آید و به نشر رسد. چنانکه پومِرانتس ابراز داشته، ترجمۀ عربی این کتاب نیز به زودی از سوی دار المشرق در بیروت منتشر خواهد شد.
برای مطالعۀ متن کامل مقاله کلیک کنید.