میراث مکتوب- پنجمین و ششمین مراسم اعطای جایزۀ گنجینۀ پژوهشی ایرج افشار صبح روز سه شنبه 22 مهرماه 1399 با حضور تنی چند از اعضای هیئت داوری، نمایندۀ بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی و برندگان این دوره در دفتر ریاست محترم مرکز دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی برگزار شد.
در این دوره پایان نامۀ های دوره دکتری و کارشناسی ارشد به این شرح، در زمینۀ تصحیح متون فارسی و نیز بازخوانی و تحلیل کتیبه ها حائز دریافت جایزۀ شدند:
1. تصحیح، تحشیه و تعلیقۀ بر ریاض الفتیان فی شرح نصاب الصبیان، پژوهش زهرا خسروی دستگردی، پایان نامه دکتری رشته زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد، دانشکده علوم انسانی، گروه زبان و ادبیات فارسی. استاد راهنما: دکتر محمد ابراهیم مالمیر.استاد مشاور: دکتر عطا محمد رادمنش.
2.تحلیل آیات قرآنی به کار رفته در کتیبه های توران پشت و نسبت آنها با جریان های مذهبی. پژوهش میثم صادقی توران پشتی، پایان نامۀ کارشناسی ارشد رشته الهیات و معارف اسلامی از دانشگاه امام صادق(ع)، دانشکدۀ الهیات، معارف اسلامی و ارشاد. استاد راهنما: دکتر احمد پاکتچی. استاد مشاور: دکتر عباس مصلایی پور.
در ابتدای این مراسم کاظم موسوی بجنوردی، رئیس مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی ضمن تشکر از هیأت داوران و فرزندان استاد ایرج افشار گفت: خانوادۀ افشار از مرحوم دکتر محمود افشار تا ایرج افشار و فرزندان ایرج افشارهمه از شیفتگان ایران و فرهنگ ملی ایران هستند و واقعا این خانواده از هر جهت ستایش برانگیزند و همیشه نامشان در ایران و در تاریخ فرهنگ ایران باقی خواهد ماند. به ویژه آقای ایرج افشار که خود در واقع یک دائرةالمعارف بود و از هر جهت غیر قابل جانشینی. تالیفات ایشان، مقالات ایشان و زحمات ایشان به قدری برجسته است که در این چند کلمه نمی توان توصیف کرد.
وی افزود: تبریک می گویم به برندگان جایزه، خانم دکتر زهرا خسروی دستگردی و آقای میثم صادقی توران پشتی. جای تبریک هم دارد چرا که هیأت داوران بسیار ذی صلاحیت علمی هستند و با دقت این انتخاب را کرده اند. تا جایی که من می دانم در شرایط کنونی که شرایط سختی است، با دقت رساله ها را بررسی کردند و دوتا از بهترین ها را انتخاب کردند. ما به دلیل شیوع بیماری کرونا که لازمۀ عبور از آن رعایت همگانی است، مجبور شدیم مراسمی مختصر برای اعطای آن داشته باشیم. امیدوارم این جایزه خود مشوقی برای پژوهشگران جوان باشد وانشاءالله در نوبت بعد در شرایطی خیلی بهتر این مراسم را به گونه ای که در شأن جایزه گنجینۀ پژوهشی افشار است، برگزار کنیم.
در ادامه مراسم علی آل داود، عضو شورای عالی علمی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی و مشاور حقوقی گنجینۀ پژوهشی ایرج افشار، گفت: راجع به استاد ایرج افشار مطلبی نیست که کسی نداند و همه می شناسیم که ایشان یکی از برجسته ترین ایران شناسان ِ معاصر ِ ایران هستند و فهرست تألیفات و مقالات ایشان دلیل مهمی بر این ادعاست. یکی از ویژگی های مهم استاد افشار این است که در دوران پیش از انقلاب و خصوصا بعد ازانقلاب ایشان همواره مشوق محققان جوان و پژوهشگرانی بود که در عرصه های مختلف ایران شناسی تحقیق می کردند. مخصوصا ایشان در مسافرت های زیادی که به شهرستان ها داشت، اگر کسی را شایسته می دید که مستعد تحقیق است حتما دستش را می گرفت و نوشته ها و یادداشت ها و مقالاتی را که آنها می نوشتند را در مجلاتی از قبیل راهنمای کتاب که منتشر می کرد، و این مهمترین تشویق بود برای یک محقق شهرستانی که هنوز اسمی از خودش در نشریات ندیده بود و کار و تحقیق جدی را از همان موقع شروع می کرد. بعد از انقلاب، هم تعداد نشریات جدی بیشتر شده بود و هم ایشان به خاطر فراغتی که از کارهای اداری داشت عدۀ زیادی از جوانان را دور خود جمع کرده بود، من ندیدم کسی را که تا این اندازه بتواند مشوق اهل تحقیق و کشف استعدادهای جوان باشد. هیچکس در بین استادانی که ما در این صد سال اخیر داشتیم این همت و این شوق را نداشتند که اهل تحقیق جوان را کشف کند و آنها را در یک مسیر درست بیندازد. من فکر می کنم این یک افتخاری است علاوه بر افتخاراتی که آقای افشار داشت و کتابها و مقالاتی که در مورد ایشان نوشته اند، به این جنبه کمتر توجه شده است. خوشبختانه این سنتی که استاد افشار در پیدا کردن و کشف اهل تحقیق و تشویق آنها به نوشتن مقاله و پژوهش داشت، به نحوی در فرزندانشان هم هست و آن به صورت ایجاد جایزۀ گنجینۀ پژوهشی ایرج افشار است. فکر می کنم استاد افشار علاقه ای نداشت جایزه ای به اسم خودش تعیین کند ولی خوشبختانه فرزندانش این کار را کردند و جایزه ای را قرار دادند که اثر بسیار خوب و مثبتی دارد در بین کسانی که در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری در زمینۀ کتابداری و ایران شناسی تحقیق می کنند. در چند سال گذشته این جایزه تنها به فارغ التحصیلان رشتۀ کتابداری تعلق می گرفت ولی در این یکی دو سال اخیر عرصه را بزرگتر کردند و شاخه های مختلفی از ایران شناسی هم اضافه شد. در نتیجه کسان بیشتری وارد این عرصه می شوند. من تبریک می گویم به برندگان این دوره که به حق مستحق دریافت این جایزه شدند و امیدوارم در سالهای آینده ناظر تحقیقات و پژوهش های بیشتری از ایشان باشیم.
در ادامۀ این مراسم عنایت الله مجیدی رئیس کتابخانۀ مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی و از اعضاء گنجینۀ پژوهشی استاد ایرج افشار گفت: مایۀ بسی خرسندی است که پایان نامه های ارسالی به پنجمین و ششمین دورۀ جایزۀ گنجینۀ استاد ایرج افشار مورد توجه هیأت ژوری و داوری قرار گرفته است و ما شاهد برندگانی هستیم. لازم به ذکر است که امسال افزون بر داوران دوره های قبل چند تن از اساتید برجستۀ دانشگاهی، در بررسی پایان نامه ها هیأت را یاری رساندند که جای تشکر دارد. بی مناسبت نیست یادآور شوم که یکی از دو برندۀ ما با 97 امتیاز به دریافت جایزه نائل آمده و دومین علاوه بر کسب امتیاز لازم با این توصیه همراه بوده است که اگر ایرج افشار زنده بود دست این پژوهشگر را می فشرد. به هر حال بسیار خوشحال و مسرورم که دو پایان نامۀ در خور توجه به گنجینه رسید و به دریافت جایزه نائل شد و مورد تقدیر قرار گرفت.
خانم زهرا خسروی دستگردی که پایان نامۀ دکتری ایشان با عنوان « تصحیح، تحشیه و تعلیقۀ بر ریاض الفتیان فی شرح نصاب الصبیان» یکی از برندگان این دورۀ جایزۀ گنجینۀ پژوهشی استاد ایرج افشار است؛ ضمن تشکر از اساتید و هیأت داوران و همچنین تشکر برای برگزاری این جلسه که نشاندهندۀ حساسیت روی موضوع تحقیق و پژوهش است؛ در معرفی پایان نامۀ خود گفت: منظومۀ تعلیمی “نصاب الصبیان” در لغت و علوم گوناگون (ادبی، تاریخی، نجوم، ریاضی و…) از قرن 7 تا 14 مشهور و کاربردی بوده است. این لغت نامه و دائرةالمعارف کوچک به دلیل اعتبار و ابتکار شیوۀ ابو نصر فراهی در آموزش، الهام بخش نصاب نویسان ِ جهان اسلام شد به طوریکه 43 شرح بر آن نوشتند؛ “ریاض الفتیان” یکی از آن شروح است که به دلیل شهرت و اعتبار مؤلفش، نظام الدین بن کمال الدین بن جمال الدین معروف به “ابن حسام”، کامل ترین و مهمترین ِ این شروح است. نگارنده در تصحیح و تحشیۀ «ریاض الفتیان فی شرح نصاب الصبیان» از 7 نسخۀ خطی از قرن 8 تا 11 استفاده کرده است.
وی افزود: در این اثر 564 صفحه ای که به یاری دکتر محمدابراهیم مالمیر و دکتر عطا محمد رادمنش صورت گرفته است از 176 منبع فارسی و عربی استفاده شده است. ریاض الفتیان منبع خوبی برای مبانی فقه الغه، وجوه تسمیه، کلمات معرب، تحولات ساختاری و تناوب های ظریف برخی لغات و عبارات و کلمات تادر است. در آن برخی معانی لغات وجود دارد که در سایر فرهنگها نیست و منبع خوبی برای معانی ِ فوت شدۀ برخی لغات است.
دیگر برندۀ این دوره از جایزۀ گنجینۀ پژوهشی استاد ایرج افشار، آقای میثم صادقی توران پشتی است که بر روی «تحلیل آیات قرآنی به کار رفته در کتیبه های توران پشت و نسبت آنها با جریان های مذهبی» در قالب پایان نامۀ کارشناسی ارشد خود تحقیق و پژوهش کرده است.
وی در آغاز سخنان خود گفت: طبعا هر کس به اقتضای تربیت و محیطی که در آن زندگی می کند، به مرور با انسان هایی آشنا می شود که او می تواند به آن ها عشق بورزد. من هم از این قاعده مستثنا نیستم و از میان پرشمار کسانی که به آنها مهر می ورزم، دو تن را عاشقانه دوست می دارم. یکی ایرج افشار که بزرگترین حسرت زندگی ام را درک نکردن محضر او می دانم و دو دیگر دکتر احمد پاکتچی که بزرگترین افتخار زندگی ام حضور در کلاس های درس او است.تا آنجا که من می دانم مرحوم ایرج افشار، آن فرزانه فروتن اهل خودنمایی نبوده اند و تن دادن به مجالس بزرگداشت و مصاحبه و دریافت جوایز و شماره مخصوص مجلات برایشان دشوار می آمده است. اما من که دانشجویی کم بهره از دانش ام امروز برای دریافت جایزه آن هم در این ایام شیوع ویروس تفرقه افکن حاضر شده ام. البته این جایزه به نام ایرج افشار است و موضوع پژوهش یقیناًاز دغدغه های مطالعاتی مرحوم افشار بوده و این حقیر خوشحالم که قدمی برای تحقق دغدغه آن فرزانه برداشته ام.
وی در توضیح کار تحقیقی خود گفت: پایان نامه ای که با همه کاستی هایش توجه داوران بزرگوار را به خود جلب کرده عنوانش چنین است:«تحلیل آیات قرآنی به کار رفته در کتیبه های توران پشت و نسبت آن با جریان های مذهبی». عنوان پایان نامه گویای ماهیت میان رشته ای آن است. مفاهیمی همچون کتیبه و توران پشت حوزه های ایران شناسی و باستان شناسی را به یاد می آورند و آیات قرآنی و جریان های مذهبی دانش تفسیر و کلام را یادآور می شوند.
در این پایان نامه پس از بیان کلیات و مفاهیم تحقیق، در یک فصل متن قریب به اتفاق کتیبه های توران پشت اعم از کتیبه های بنا، یادگاری ها و سنگ قبور در اختیار گذاشته شده و در یک فصل مقوله انتخاب آیات قرآنی به کار رفته در کتیبه ها و شناسایی جریان های مذهبی مورد بررسی قرار گرفته است. قدیمی ترین تاریخ مندرج بر این کتیبه ها سال 245 هجری را نشان می دهد که در نگاه نخست به غیر از مسلمان بودن نگارنده، چیز دیگزی از آن قابل برداشت نیست. البته پدر کاتب آن سنگ نوشته «رستم» نام داشته است که بر این اساس احتمال دارد پدر او زرتشتی بوده باشد. پس از آن در تاریخ 340 و 350 هجری با نگارش آیات 88 تا 91 سورۀ مبارکۀ شعراء بر سنگ نوشته هایی مواجهیم که با توجه به مضمون زاهدانه این آیات و کتابت عباراتی همچون «قطب کامل» بر کتیبه های همجوار، باید این تواریخ را آغاز گرایش به تصوف در توران پشت قلمداد کرد. البته این اظهار نظر بر اساس کتیبه های موجود است. در کتیبه های مربوط به قرن پنجم، ششم و هفتم که نوعاً کتیبه ها از نوع سنگ مزار هستند، نشانه های پر رنگی از تصوف به چشم می آید. عباراتی همچون «شیخ» و « شاب» و یا «زاهد» که مکرراً بر سنگ قبور دیده می شود نمونه هایی از این نشانه هاست و در این دوره است که آیاتی همچون آیه امانت که در منابع صوفیه بسیار مورد توجه است، بر کتیبه های سنگ مزار کتابت شده اند.
لوح سنگی بنایی موسوم به قدمگاه حضرت رضا(ع) با تاریخ 549 قمری دربردارندۀ مضامینی است که آشکارا بر تشیع به عنوان یک مذهب دلالت می کند. صلوات بر ائمه(ع) و آیه تطهیر که بر این لوح کتابت شده از مهمترین این مضامین است و از آنجا که این کتیبه ساخت بنایی به نام «مشهد علی بن موسی الرضا(ع)» به دستور حاکم توران پشت را نشان می دهد، می توان بر آن بود که تشیع در آن زمان در توران پشت از بنیان های استواری برخوردار بوده است. البته به غیر از لوح قدمگاه نشانه های تشیع را در سایر کتیبه های قرن پنجم و ششم می توان دنبال کرد. علاوه بر نشانه های دلالت کننده بر تشیع، نشانه هایی به خصوص در کتیبه های سنگ مزار وجود دارد که بر تسنن دللت دارد اما این نشانه ها به گونه ای نیست که به راحتی بتوان از آنها مذهب فقهی یا گرایش کلامی افراد متوفی را تشخیص داد.
چنان که گفته شد یکی از اهداف مهم این پایا ن نامه ارائه تحلیلی بر مقوله انتخاب آیات در کتیبه ها بوده است. رسیدگی به این مسئله در مورد بسیاری از آیات با شیوه ی تفسیر موضوعی میسر بود اما این شیوه در مورد همه آیات کارایی نداشت و آیه هایی بودند که درک مناسب آنها با مکان کتابتشان دشوار می نمود. در این موارد برای یافتن چرایی انتخاب آیات، به پیشنهاد استاد راهنمای پایان نامه جناب آقای دکتر پاکتچی پرسشنامه ای تهیه شد و با توزیع آن در میان جمعی فرهیخته، تلاش کردیم تا برای حل این مسئله از فکر جمعی سود ببریم؛ تا در حد امکان از اعمال نظر شخصی در توضیح چرایی انتخاب آیات برکنار مانیم.
به طور کلی تحلیل مضامین کتیبه های موجود، حکایت از آن دارد که گرایش به تصوف به عنوان یک مشرب دینی، از قرن چهارم هجری در توران پشت آغاز شده و آیات قرآنی پرتعداد کتابت شده بر کتیبه های توران پشت با برداشت های صوفیانه عجین بوده اند. احتمالاً عنصر مدارا و تساهل دینی که از صوفیان سراغ داریم امکان همزیستی مسالمت آمیز مذاهب مختلف اسلامی و حتی پیروان سایر ادیان در این دیار را فراهم آورده باشد. و این بیت شعر که در قرن هفتم بر صخره ای در کنار مسیر ورود به توران پشت نگاشته شده را می توان برخاسته از همین نوع تفکر در نظر گرفت:
یارب همه خلق را به مقصود رسان باشد که در آن میان یکی من باشم
در پایان این مراسم جوایز با حضور دکتر ماندانا صدیق بهزادی، دکتر زهرا شادمان، عنایت الله مجیدی و علی آل داود توسط کاظم موسوی بجنوردی رئیس مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی و دکتر محمد افشین وفایی، نمایندۀ بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، به برندگان پنجمین و ششمین دورۀ جایزۀ گنجینۀ پژوهشی ایرج افشار اهدا شد.
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی دائرة المعارف بزرگ اسلامی