میراث مکتوب- کتاب «دو رساله دربارۀ فتوّت و تصوّف در طریقت‌های صفویه و رفاعیه» با تصحیح و تحقیق مهران افشاری، از سوی انتشارات دکتر محمود افشار با همکاری انتشارات سخن منتشر شد.
کتاب حاضر شامل دو رساله دربارۀ طریقت صفویه یعنی اعقاب شاه اسماعیل اول و طریقت رفاعیه، یعنی پیروان سیداحمد رفاعی است. این رساله‌ها تأثیرپذیری طریقت‌های صفویه و رفاعیه را از فتوّت و قَلندری نشان می‌دهند. این کتاب منبعی مهم برای تحقیق در تاریخ عرفان و تصوف و همچنین تاریخ اجتماعی می‌تواند باشد.
بنا به نوشتۀ مهران افشاری در ابتدای این اثر، رساله در طریقت صفویّه براساس نسخۀ خطّی منحصر به‌فردی تصحیح شده که زمانی به مرحوم استاد عبدالعظیم‌خان قریب‌گرگانی تعلّق داشته است. این رساله طریقت تصوّف صفویان یعنی اعقاب شاه اسماعیل اوّل (درگذشت: 930 ق) را می‌شناساند و نکته‌هایی بس مهم را دربارۀ تصوّف و تشیّع صفویان در بر دارد که تا کنون از نظر پژوهشگران پوشیده مانده بوده است.
وی در ادامۀ یادداشت خود به رساله در طریقت رفاعیّه نیز پرداخته و آن را در نوع خود کم‌نظیر دانسته و نوشته است: «این رساله که براساس نسخه‌ای خطّی و ناشناخته محفوظ در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران تصحیح شده است و نخستین رسالۀ فارسی از پیروان سیّد احمد رفاعی (درگذشت:578 ق.) است که در ایران منتشر می‌شود».
مصحح این اثر با اشاره به بخش تعلیقات و درخواست از خوانندگان برای مطالعه این بخش به تصوّف در ایران پرداخته و اعتقاد دارد که همانا تصوّف از سده‌های دهم و یازدهم به بعد سخت از آیین قلندری و به تبع آن از فتوّت متأثر شده است.
از منظر افشاری، در رسالۀ نخست که دربارۀ صفویّه است، به صراحت تشیّع را مذهب برحق می‌داند و ماجرای غدیرخم را به همان صورت که در فتوّ‌نامه‌ها آمده است، شرح می‌دهد و «آن ماجرای تاریخی را به افسانۀ کمر بستن پیامبر (ص) امیرالمؤنین علی (ع) را، و کمر بستن علی (ع) هفده تن را که نخستین آنان سلمان فارسی است، پیوند می‌دهد». رساله حال و هوای دوران صفویّه را دارد و قویاً پادشاهان و سادات صفوی را تکریم می‌کند.
افشاری در ادامه یادداشت خود به طریقت رفاعیّه پرداخته است که برخلاف صفویّه در ایران به سر نمی‌برده‌اند، بلکه در سرزمین‌های مجاور ایران از جمله عراق و ترکیه فعّال بوده‌اند و هنوز هم هستند.
از منظر این مصحح در رساله طریقت رفاعی با سادات رفاعی سروکار داریم. بیشتر مباحث این رساله‌ها همان سخنان مندرج در فتّوت‌نامه‌ها و رساله‌های قلندری است و مشحون از اصطلاحات اهل فتوّت و قلندریّه است.
افشاری این دو رساله را منابعی ارزشمند برای پژوهشگران تاریخ اجتماعی و مطالعات دربارۀ تصوّف و طریقت‌های صوفیان معرفی می‌کند.
خوانندگان این کتاب در بخش «رساله در طریقت صفویّه» فصلی را از نظر می‌گذرانند که در آن صاحب ریاضت باید اذکاری را بیان کند، بابی «در آداب ذکر مبتدی» و «باب مناجات به اسم حضرات پیران اهل سلسلۀ خود» و «ارکان طریفت صفویّه» دیگر بخش‌های این رساله است.
«رساله در طریقت رفاعیّه» شامل چهار فصل است. «در بیان مقراض»، «پیر توبه است»، «پیر کسوت است»، عناوین سه فصل از این رساله است. و فصل «پیر مربّی است» عنوان فصل چهارم است.
افشاری در بخش سوم «تعلیقات و توضیحات» را نیز گنجانده است. فهرست منابع و مآخذ، فهرست آیه‌های قرآن مجید، فهرست احادیث و روایت واقوال عربی در کنار فهرست‌های شعرها براساس حرف آغازین، نام جایها و شهرها، ملل و نحل، قومها و طریقتها در کنار فهرست نام کسان و فهرست واژه‌های ویژه و مصطلحات و تعبیرات خاص، همگی در بخش سوم جای داده شده و نگارنده از خوانندگان خواسته تا این بخش را نیز مطالعه نمایند.
«دو رساله دربارۀ فتوت و تصوف در طریقت‌های صفویه و رفاعیه» با تصحیح و تحقیق مهران افشاری، در 178 صفحه به بهای 45 هزار تومان، از سوی انتشارات دکتر محمود افشار و همکاری انتشارات سخن منتشر شده است.
مریم مرادخانی