میراث مکتنوب- کتاب «آداب عباسی» که بعد از حدود دو قرن چاپ و منتشر می‌شود، یکی از کتاب‌های آیین کشورداری است که توسط یکی از فقیهان برجسته عصر فتحعلی شاه قاجار و به درخواست میرزا عیسی قائم‌مقام فراهانی وزیر بزرگ دربار او، برای آموزش کشورداری به فرزند و ولیعهد فتحعلی شاه (عباس میرزای قاجار) به نگارش درآمده است.
در این کتاب‌ها و مکتوب‌ها، راه‌ها و شیوه‌های حفظ اقتدار و مشروعیت قدرت سیاسی ارائه شده و همچنین آفات قدرت سیاسی که به تضعیف یا از بین رفتن قدرت منجر می‌شود، به حاکم و کارگزار یادآوری می‌شود. در برخی از این آموزه‌ها، نخبگان جوامع در اثر احساس مسئولیت و به لحاظ مشکلات پیش آمده، اقدام به نگارش آیین‌نامه‌ها و اصول کشورداری کرده و آن را به حاکم با مسئول امر ارائه می‌کنند و در برخی موارد، حاکمان و کارگزاران، خود علاقه‌مند به تدوین چنین درس‌نامه‌هایی شده و از دانشمندان عصر خود درخواست نگارش اصول و آیین کشورداری و کارگزاری می‌کند تا حکمت و حکومت، دوشادوش هم جامعه‌ای مرفه و مترفی و امن ایجاد نماید. کتاب‌هایی همچون سیاست‌نامه نظام‌الملک طوسی، مکاتیب خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، مرزبان‌نامه، قابوس‌نامه، نصیحه‌الملوک و… همه در این راستان به نگارش درآمده و در اختیار حاکمان و کارگزاران قرار گرفته‌اند.
آیین کشورداری و آداب شهریاری از دیرباز در فرهنگ غنی ایران مورد توجه شهریاران و کارگزاران و فرهیختگان بوده است. هدف از نگارش چنین آموزه‌ها، برقراری امنیت و آسایش و عدالت اجتماعی همراه با مدیریت و سیاست کشورداری با تشکیل حکومتی نیرومند بر اساس عقل و دادگری است. خرد فرزانه ایرانی بر این باور است که حکمرانی بدون تکیه بر دانش کشورداری و علم سیاست ممکن نخواهد بود و برای رسیدن به جامعه‌ای آرمانی و انسانی، باید حاکمان در کنار حکیمان و سیاست‌مداران به کمک دانشوران، وظایف حکومتی و کارگزاری را بازخوانی کرده و متون تدوین‌شده عالمان و اندیشمندان را راهنمای عملی خود قرار دهند.
عبدالکریم بن محمدصادق اهری از علما و فقهای برجسته دوره قاجاریه بود که مورد توجه بزرگان حکومتی و دانشوران عهد خود قرار می‌گرفت. او در سال‌های جنگ‌های روس و ایران (1218 ـ 1243 ق) نیز به سفارش میرزا عیسی قائم‌مقام فراهانی اقدام به تحریر چهار رساله جهادیه کرده، لشکریان ایران را به جهاد ترغیب و مردم را به حمایت از سپاه ایران در این جنگ تشویف می‌کرد.
این کتاب که به پیشگاه ولیعهد شجاع ایران و فرمانده سپاه ایران در جنگ‌های ایران و روس یعنی عباس میرزا تقدیم شده و به نام آن بزرگ‌مرد «آداب عباسی» نام گرفته، در یک مقدمه و شش باب و یک خاتمه تألیف شده که مشتمل بر «احکام حلیت اخذ خراج و تکالیف شرعیه متعلقه به ذات اقدس نواب نایب‌السلطنه در امور ملکیه و سلوک با خلایق و وجه شرعیت صرف اموال معده از برای مصالح مسلمین در اخراجات مجاهدین و سایر آداب مذکوره» است.
عباس‌میرزا فرزند یکی از پر وارث‌ترین شاهان تاریخ ایران بود. مادر عباس‌میرزا، آسیه خانم نام داشت. او دختر فتحعلی‌خان دِوِلّو قاجار بود که باباخان به دستور عمویش آقامحمدخان قاجار برای تحکیم روابط درونی ایل قاجار او را به زنی گرفته بود. این ازدواج موجب مودت و اجماع بیشتر قاجار‌ها بود بنابراین زمانی که عباس‌میرزا در سال ۱۱۶۸ هجری شمسی در قصبه نوا از توابع لاریجان به دنیا آمد، با آن که باباخان در همان سال صاحب پنج فرزند پسر دیگر نیز شده بود، این کودک هم از سوی سرسلسله قاجار و هم از سوی پدرش مورد عنایت ویژه قرار گرفت.
عباس میرزا از هنگام حضور در دارالسلطنه تبریز به کمک قائم مقام، کار اصلاحات را آغاز کرده بود، ولی همه آن چه تا پیش از جنگ‌ها به تغییر آن دست زده بود، تنها اصلاحاتی در قالب نظم کهن بود که تا پیش از آن نیز بار‌ها در تاریخ ایران ملاحظه شده بود. آن چه به اصلاحات پس از جنگ او صورتی دگرگونه می‌دهد، لزوم کمک گرفتن از یک نیروی خارجی به منظور آشنایی با تحولاتی بود که ایران به واسطه چند قرن درگیری داخلی از آن غافل مانده بود. انگلستان در دسترس‌ترین نیرو در این رابطه بود که از مدت‌ها پیش فعالیت‌های خود را در نواحی مرزی ایران آغاز کرده و در این مناطق حضور نظامی داشت، اما درگیری این کشور در جنگ با ناپلئون اتحاد با روسیه را می‌طلبید و چندان تمایلی به کمک به ایران نداشتند.
عبدالکریم اهری در این کتاب با استخراج احکام اراضی خراجیه و بیان چگونگی اخذ خراج و صدقات و خمس و محل و طریقۀ مصرف آنها، ضمن بیان اوصاف و وظایف متصدیان چنین مسئولیت‌ها، به ذکر معروفات و مناهی که رعایت آنها برای عمال و حکام، واجب و حتمی است، شاهزاده را به آیات الهی و احادیث منقول از حضرات چهارده معصوم (ع) توجه داده، مواردی از فضیلت علم و علما و آداب قضا و معاشرت و سلوک با اصناف مختلف مردم را به ایشان یادآور شده است.
این کتاب پس از مقدمه مصحح و دیباچه در شش باب تنظیم شده است. در احکام اراضی خراجیه و اقسام زمین‌ها، در احکام خالصجات و موقوفات، در بیان اوصاف و اطوار متصدیان دادوستد و مصارف جهاد و در بیان معروفات و نواهی، در تقدیر و قرارداد مصارف و مخارج عاکفان دربار، در بیان جمله‌ای از فضیلت علم و تعلیم و تعلم و در احکام مهاونه با کفار و آداب معاشرت و سلوک باب‌های شش‌گانه کتاب است. نمایه‌ها، تصاویر دست‌نویس و اسناد و تصاویر پایان‌بخش کتاب را شامل می‌شود.
تنها نسخه خطی این کتاب در 99 صفحه به قطع جیبی در کتابخانه و موزه ملی ملک موجود است. کتاب «آداب عباسی» تالیف عبدالکریم بن محمدصادق اهری با تصحیح حسین دوستی در 121 صفحه، شمارگان 1000 نسخه و بهای25 هزار تومان از سوی نشر تمثال منتشر شد.
منبع: ایبنا