انیس المریدین و شمس المجالس گنجینهای ارزشمند از میراث فرهنگ ایرانی و زبان فارسی در تأملات قرآنی است که در آن، سورۀ حضرت یوسف علیه السلام، به شیوه‌ای عرفانی و با زبانی دلنشین و محتوایی جذاب، تفسیر شده است.
در سنت تفسیرنگاری، تفاسیر عرفانی در تلاش برای بیان معنای باطنی از کلام وحی، جایگاهی ویژه دارند. در این تفاسیر، عارف بر گذر از قرائتهای لفظی به سوی قرائتهای استعاری از آیات قرآن، اهتمام دارد. در میان کلام وحی، سورۀ حضرت یوسف، نظر به ساختارِ روایی و داستانی و مضمونِ غالبِ عشق و محبت، همواره مورد اقبال ویژه عارفانی نظیر احمد بن زید طوسی در الستین الجامع للطائف البساتین، معین‌الدین فراهی در حدایق الحقایق، پیرجمالی اردستانی در کشف الارواح و اسدالله گلپایگانی ایزد گشسب در اسرار العشق بوده است. انیس المریدین و شمس المجالس نیز یکی از این آثار است که در جریان‌شناسی تفاسیر عرفانی، جایگاه آن را باید در زمرۀ تفاسیر ذوقی و خالی از نمادپردازی‌های دور از ذهنِ متأثر از مکتب و اندیشه‌ها و آثار ابن‌عربی شناخت.
پدیدآورنده و زمان شکلگیری این اثر معلوم نیست؛ اما با توجه به برخی کاربردهای زبانی و قراین محتوایی، میتوان حوزۀ سکونت نویسنده را خراسان، و تاریخ آن را اوایل سدۀ هشتم در نظر گرفت. این متن به زبانی ساده و روان نوشته شده و گویایی و دلکشیِ دور از آرایههای پیچیده و تکلفهای لفظی و معناییِ آن، چنان است که خواننده را بیوقفه تا پایان با خود همراه میسازد. جنبۀ ذوقی و روایی در این تفسیر، با رنگ شرعی و تاریخی توأمان است. شیوۀ مؤلف آن است که پس از ذکر هر آیه و ترجمهای مختصر از آن، به بیان حکایات تمثیلی، اخبار و روایات تاریخی و نکات عرفانی، پرداخته و گاه آنها را با شواهد شعری، زینت میبخشد.
برای اولین بار استاد مجتبی مینوی در شمارۀ هفتم مجلۀ «سخن» در سال ۱۳۳۲ از این اثر نام برده و بر اساس یادداشت‌های وی، استاد بدیع‌الزمان فروزانفر نیز در مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی، بر اهمیت این کتاب، ذیل نقل حکایتی از آن، اشاره میکند. اما با وجود ارزش و اهمیتِ محتوایی و زبانی، این متن تاکنون مکتوم بوده و اکنون برای اولین بار و در تصحیحی انتقادی، به همت محبوبه شمشیرگرها، دکترای زبان و ادبیات فارسی و استادیار سازمان اسناد و کتابخانه ملی، و تلاشِ انتشارات بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی علیه السلام، پرده از رخ آن برگرفته شده است.
در مقدمۀ توصیفی و تحلیلیِ این کتاب، حاصل پژوهش‌های مصحح در پی شناخت و تحلیل متن، از جمله در معرفی اثر و جایگاه آن در میان تفاسیر عرفانی، صحت انتساب آن به خواجه عبدالله انصاری، مؤلف و دورۀ زمانی و حوزۀ جغرافیاییِ زیستِ او، نسبت اثر با بحر الموده فی اسرار الموده، روش تصحیح متن و اختصاصات آن در سه محورِ ویژگیهای محتوایی، زبانی و ادبی، ملاحظه می‌شود.
مطالعۀ این اثر به منزله ارمغانی گران‌قدر از فرهنگ قرآنی و زبان فارسی کهن، به همۀ علاقهمندان بهویژه محققان، اساتید و دانشجویان زبان و ادبیات فارسی، مطالعات قرآنی و عرفان اسلامی پیشنهاد می‌شود.