میراث مکتوب- دکتر مهدی محقق سال‌های عمرش را در اعتلای فرهنگ و ادب ایران زمین گذرانده و مؤسس مرکز مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل بوده است. وی عضو و رئیس انجمن استادان زبان و ادبیات فارسی، عضو هیئت امنای انجمن فلسفه ایران و عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی است.
مهدی محقق هم‌اکنون نود سال از عمرش می‌گذرد؛ بهتر است بگوییم عمر باعزتش که سال‌ها صرف تحقیق، تصحیح و شرح کتاب‌های ادبی و فلسفی شده و بیش از 80 اثر در این زمینه منتشر کرده است. او سال‌ها در دانشگاه مک‌گیل به تدریس علوم شیعه مشغول بوده است. گفت‌وگویی که در ادامه می‌آید منعکس‌کنندۀ دیدگاه این استاد پیشکسوت دربارۀ اهمیت تصحیح متون اسلامی و شیعی است.
برخی معتقدند در معرفی و تصحیح آثار مکتوب تشیع کم کاری شده است. از دیدگاه شما آیا مصححان ما در این زمینه عملکرد خوبی داشته‌اند یا خیر؟
آنچه مسلم است نباید با دید انکار به کتب تصحیح شده نگاه کنیم. در حوزه‌های علمیه کتاب‌های عربی اهل سنت را می‌خوانند. به عنوان مثال کتاب «البهجة المرضیة فی شرح الالفیه» از جلال‌الدین سیوطی، که از بزرگان اهل تسنن بوده، یکی از منابع مهم درسی طلاب در حوزه‌های علمیه است. همچنین آثار دیگری مانند «الاتقان فی علوم القرآن» از عبدالرحمن بن ابی‌‌بکر سیوطی از همین دست است. برخی با غرض‌ورزی مطالبی دربارۀ تفکیک منابع شیعه و سنی می‌گویند، در حالی که این آثار همگی فرهنگ اسلامی هستند و ما به آن احترام می‌گذاریم. ما همان‌گونه که برای تفسیر «مجمع البیان» طبرسی که تفسیری شیعه است، احترام بسیاری قائل هستیم، برای «تفسیر الکشاف» زمخشری و تفسیر طبری نیز ارزش بسیاری قائلیم.
بسیاری از این قضاوت‌ها، قضاوت‌های عامیانه است و کتاب‌هایی که مربوط به ترویج شیعه است در حوزۀ علمیه قم به اندازه کافی منتشر می‌شود و کمبودی در این زمینه وجود ندارد. اختلافات فقهی، اختلاف در اصول دين و اختلاف در امر خلافت و امامت، منشأهای شكل‌گيری گروه‌ها و فرق اسلامی بوده‌اند و چه در حوزۀ اختلافات فقهی و اختلاف در فروع و چه در حوزه كلام و عقايد، همواره بزرگان كوشيده‌اند كه از ميزان اختلافات بكاهند.
یعنی به گفته شما آثار اسلامی قابل تفکیک نیست و ما به همان اندازه که برای آثار شیعی ارزش قائل هستیم و روی آنها تحقیق می‌کنیم باید در زمینۀ آثار اهل تسنن نیز به پژوهش و تصحیح آثار بپردازیم؟
همه این آثار فرهنگ اسلامی برای ما ارزشمند است. زمانی که شیخ طبرسی تفسیر خود را نوشت قبل از او زمخشری، که اهل تسنن بود، تفسیر الکشاف را نوشته بود. طبرسی به عنوان یک فرد شیعه مذهب مطالب بسیاری را که در تفسیر الکشاف آمده بود در تفسیر خود گنجاند.
تصور نمی‌کنید برخی از منابع تشیع به دلیل اینکه کاتبان آنها گمنام بوده آنگونه که شایسته بوده مورد بررسی قرار نگرفته است؟
یکی از مهم‌ترین دلایل این موضوع این است که شیعه همواره در حصر بوده است. در زمان صفویه حکومت ایران شیعی شد اما پیش از آن حکومت سنی بر ایران حاکم بود. با این وجود دانشمندان شیعه در همۀ علوم و فنون کتاب نوشتند. اختلافی که میان چهار مذهب فقهی حنبلی، شافعی، مالکی و حنفی هست بیشتر از اختلافی است که میان شیعه و سنی دیده می‌شود. زیربنای فقه اسلامی مبتنی بر قرآن و حدیث و اجماع و عقل است و در شیعه و سنی به کیفیت بالایی دیده می‌شود و فقه ما مغایر با فقه اهل سنت نیست. حتی شیخ طوسی کتابی دارد به نام کتاب «الخلاف فی الاحکام اختلاف» که آرای فقهای سنی و شیعه را بررسی کرده و آنجا دیده می‌شود اختلاف میان چهار مکتب سنی بیش از اختلاف آنها با شیعه است.
البته از سوی دیگر بسیاری از نسخه‌ها به دلایلی مانند انحصار در کتابخانه‌ها از دسترس پژوهشگران خارج هستند و این موضوع می‌تواند یکی از دلایلی باشد که مصححان ما کمتر به سراغ تصحیح این آثار می‌روند.
مسلما باید روی اين آثار تحقيق و بررسی بیشتری شود. مقالات و كتاب‌‌هايی درباره آنها نوشته شود تا دنيا از اين آثار با خبر شود. بايد زمانی برسد ما خودمان ارزش ميراثمان را درك كنيم و قدر آنها را بدانيم. نبايد با نگهداری اين نسخههای خطی در گنجينه‌ها، آنها را به نوعی زندانی کنیم، بلكه اين آثار بايد فهرست‌بندی شود تا پژوهشگران و دانشگاهيان در تحقيقات خود از آنها استفاده كنند؛ چرا كه اين نسخه‌ها در پيشرفت علم بسيار مؤثر هستند. بسياری از نسخ خطی ما هم‌اينك در گنجينه‌های خطی موزه‌‌های اروپا نگهداری می‌شود. ولی خوشبختانه اكنون توجه‌ها بيشتر به اين حوزه جلب شده است.
راهکارهای رفع مشکلاتی که بر سر راه میراث مکتوب تشیع وجود دارد چیست؟
مسئولان بايد كمك كنند و از آثار پژوهشی در این حوزه حمایت کنند. گاه ديده می‌شود كه اين مكتوبات در انبارها می‌مانند و كسی به آنها مراجعه نمی‌كند. اين منابع، آينۀ تمام‌نما و پشتوانۀ اصيل ايران اسلامی است كه بايد نسل امروز از آن آگاهی يابند و بدانند كه پيشرفت‌های ما در عرصه‌های مختلف علوم، ريشه‌ای تاريخی دارد. بايد اجازه داد تا جوانان هم در اين عرصه تلاش كنند و توانايی‌های خود را بسنجند. البته رفتن در اين مسير بايد همراه با اساتيد چيره‌دست باشد چرا كه گفته‌اند: «بی پير مرو تو در خرابات / هرچند سكندر زمانی».
وضعیت کنونی مطالعات اسلامی در ایران و جهان را چگونه می‌بینید؟ آیا در دانشگاه مک‌گیل، که خود شما در آن به تدریس علوم شیعی پرداخته‌اید، در این زمینه موفق عمل شده است؟
متأسفانه اکنون کرسی‌های اسلام‌شناسی و ایران‌شناسی یکی پس از دیگری تعطیل می‌شود. اصول فقه شیعه را برای اولین بار به دانشگاه مک‌گیل بردم و فرهنگ اصطلاحات اصول فقه را در آنجا چاپ کردم ولی متأسفانه کرسی مطالعات شیعی در آنجا بنا به سوء تدبیر برخی از متولیان امور دانشگاهی تعطیل شد. من تا زمانی، هر سال یک ترم به دانشگاه مک‌گیل می‌رفتم که کرسی مطالعات شیعه تعطیل نشود، اما در نهایت این اتفاق افتاد.
منبع: ایبنا