به گزارش روابط عمومی مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب، صد و سیزدهمین نشست علمی این مؤسسه با موضوع «معرفی و رونمایی از کتاب دُستور المنجمین» با حضور دکتر اکبر ایرانی، دکتر محمد باقری، دکتر سید جلال حسینی بدخشانی و دکتر سید محمد عمادی حائری و جمعی از پژوهشگران و علاقه‌مندان نسخ خطی در روز دوشنبه 2 دی 1398 برگزار شد.
دکتر اکبر ایرانی در ابتدای این جلسه پس از خوشامدگویی به حاضران در نشست، یکی از موضوعات جالب توجه در مورد نسخ خطی فارسی و ایرانی را چگونگی پخش شدن این گنجینه‌های ارزشمند در سراسر جهان دانست و گفت: البته با کمال تأسف این موضوع به اینجا ختم شده که ما برای دسترسی به نسخه‌های خودمان که روزگاری از این کشور به سرقت رفته است باید مبالغ بسیار گزافی بپردازیم.
همکاری مؤثر مؤسسۀ مطالعات اسماعیلی و انتشار حروفی دستور المنجمین در آینده
وی با اشاره به نگهداری نسخۀ دستور المنجمین به شمارۀ 5968 در کتابخانۀ ملی پاریس، گفت: اگر همکاری و مشارکت مؤسسۀ مطالعات اسماعیلی نبود امکان نداشت به این نسخه دسترسی پیدا کنیم.
مدیرعامل مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب با اشاره به انتشار کتاب به صورت نسخه‌برگردان، گفت: قرار است در آینده و به همت دوستان کتاب دستور المنجمین به صورت حروفی نیز تحقیق و تصحیح شود.
دکتر ایرانی با تأکید بر اهمیت تاریخی این اثر گفت: خوشبختانه علامه محمد قزوینی هم در یادداشت‌ها و هم در تصحیح تاریخ جهانگشای جوینی اشارات زیادی به این اثر داشته و اطلاعات ارزشمندی راجع به آن ارائه داده‌اند که در مقدمۀ کتاب چاپ شده است.
وی ضمن بیان این مطلب که ما اطلاعی از نویسنده این اثر نداریم، در خصوص زمان تألیف آن گفت: مرحوم قزوینی با استناد به تحقیقاتی که کازانووا و دیگران کرده‌اند اعلام می‌دارد که زمان کتابت این اثر حدود 487 تا 500 بوده و در زمان معاصر با حسن صباح تألیف شده است.
مدیرعامل مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب ادامه داد: علامه قزوینی حدود سال 1303 طی شش هفته در کتابخانۀ پاریس به بررسی این اثر پرداخته و بر اساس شواهد و قرائن موجود در کتاب، احتمال داده که دستور المنجمین از کتاب‌های موجود در الموت بوده و به خط مؤلف باشد.
دکتر ایرانی با اشاره به مقدمه‌های نوشته شده برای چاپ این اثر، گفت: در ابتدای کتاب مقالۀ مرحوم علامه قزوینی، مقدمۀ تاریخ علمی دکتر محمد باقری، مقدمۀ نسخه‌شناسی آقای علی صفری آق‌قلعه و مقدمه‌های آقایان دکتر سید جلال حسینی بدخشانی و آقای دکتر فرهاد دفتری به چاپ رسیده است.
وی با اشاره به میسر نشدن ضبط و پخش سخنرانی دکتر دفتری در جلسه، اظهار امیدواری کرد که سخنان ایشان دربارۀ این اثر در زمان دیگری انتشار یابد.
در ادامه دکتر محمد باقری، به ارائۀ توضیحاتی دربارۀ دستور المنجمین پرداخت و گفت: این اثر رساله‌ای دربارۀ نجوم با محتوای متعارف زیج‌هاست که بخش تاریخی بسیار مبسوط و مهمی دارد.
معنا و ریشۀ لفظ «زیج»
عضو هیئت علمی پژوهشکدۀ تاریخ علم دانشگاه تهران در توصیف زیج، ضمن بیان این مطلب که زیج‌ها کتاب‌هایی دربارۀ محاسبات و مؤلفه‌های نجومی هستند، اظهار کرد: کلمۀ زیج با «زه» (مانند زه کمان) از یک ریشه است و اصل آن در پارسی کهن، یعنی پهلوی، «زیگ» بوده که صورت تبدیل‌یافتۀ آن هنوز به صورت «زیه» در سیستان و بلوچستان (برای سوزن‌دوزی روی پارچۀ ابریشمی سیاه با نخ رنگی) کاربرد دارد.
وی علت نامگذاری کتاب‌های نجومی با عنوان زیج را شباهت خطوط موازی جدول‌های کتابچه‌های نجومی با زه بافت پارچه‌ها و تارهای منسوجات دانست و گفت: دلالت زیج، که کلمه‌ای برای نامیدن جدول‌های نجومی بود، بعدا توسیع پیدا کرد و به همۀ کتابچه‌های نجومی، که شامل جدول و توضیحات راجع به کاربرد آن‌ها بودند، زیج گفته شد.
دکتر باقری افزود: همچون بعضی از کلمات دیگر کهن فارسی که معرّب شده و بعدا به همان صورت وارد متون لاتینی شده است، کلمۀ زیج عربی نیز، در جریان ترجمۀ کتاب‌های دورۀ اسلامی به لاتینی، به صورت «ازیج» در آمده و در کتاب‌ها به کار رفته است.
سوابق بررسی‌ها دربارۀ دستور المنجمین
وی در ادامه به مرور تاریخی بررسی‌های انجام گرفته دربارۀ دستور المنجمین پرداخت و گفت: نسخۀ یکتایی از این کتاب در کتابخانۀ ملی پاریس نگهداری می‌شود که میخائیل یان دخویه، شرقشناس هلندی، 136 سال پیش یعنی در سال 1886 در کتاب تاریخ قرامطه به آن اشاره کرده است.
این تاریخنگار ریاضیات و نجوم ادامه داد: سه سال پیش از آن، یعنی در سال 1883، شرقشناس هلندی دیگری به نام هوتسما در مقدمۀ تاریخ ابن‌واضح یعقوبی، که به ترجمۀ آیتی چاپ شده، به دستور المنجمین اشاره کرده است.
وی از پل کازانووا به عنوان شخصی که اولین بار به اهمیت این اثر پی برد و راجع به مؤلف آن تحقیق کرد، نام برد و گفت: کازانووا در سال 1922، یعنی 98 سال پیش، در نشریۀ ژورنال آزیاتیک مقاله‌ای در 10 صفحه به زبان فرانسه دربارۀ دستور المنجمین نوشت و مرحوم قزوینی به این مقاله دسترسی پیدا کرد و دو سال بعد این نسخه را در کتابخانۀ ملی پاریس مورد بررسی قرار داد.
دکتر باقری با اشاره به مقالۀ مبسوط 34 صفحه‌ای که مرحوم علامه قزوینی دربارۀ این اثر نوشت و به همت استاد ایرج افشار در جلد هشتم یادداشت‌های قزوینی به چاپ رسید، گفت: قزوینی در نوشتۀ خود مطالبی از کازانووا نقل کرده و با او هم عقیده بوده که این نسخه در الموت نوشته شده و عطا ملک جوینی هم در نوشتن جهانگشای جوینی از آن استفاده کرده است.
سردبیر دوفصلنامۀ میراث علمی اسلام و ایران سپس ضمن بیان این مطلب که دستور المنجمین یک زیج محسوب می‌شود، گفت: در دورۀ اسلامی حدود 200 زیج به فارسی و عربی نوشته شد که تقریبا 100 مورد از آن‌ها باقی مانده است.
وی با اشاره به کتابی که پروفسور کندی در سال 1956 در بررسی زیج‌های دورۀ اسلامی منتشر کرده و ترجمۀ آن به فارسی نیز منتشر شده است، عنوان کرد: کندی در این کتاب اشاره‌ای به دستور المنجمین نکرده است و در تجدید چاپ آن در سال 1989 نیز همچنان اسمی از این کتاب نیست.
دکتر باقری با اشاره به پژوهش‌های بنو وندالن، پژوهشگر هلندی، در زمینۀ نجوم دورۀ اسلامی، گفت: وندالن سال‌هاست که در مونیخ در حال اصلاح و تکمیل کار کندی است و از آنجا که به دستور المنجمین نیز توجه دارد ما برای چاپ کتاب از او خواستیم که یادداشت‌هایش را در اختیار ما قرار دهد، اما با وجود این که این یادداشت‌ها را برای ما فرستاد، خواست که به دلیل ناقص بودن از آن‌ها استفاده نکنیم.
وی همچنین از انتشار مجموعه مقالاتی به زبان انگلیسی دربارۀ دستور المنجمین در سال 2017 توسط دو بانوی پژوهشگر آلمانی به نام‌های اوا اورتمن و پترا اشمیت سخن گفت و اظهار کرد: این مجموعه مقالات دربرگیرندۀ آثاری از این دو نفر و محمد کریمی زنجانی اصل، بنو وندالن، یوهان استومان، ملیحه کرباسیان و ویلفرد مادلونگ، است و نام آن را به فارسی می‌توان «علم در بلدة الاقبال؛ دستور المنجمین و جهان آن» ترجمه کرد.
عضو هیئت علمی پژوهشکدۀ تاریخ علم دانشگاه تهران آخرین پژوهش‌ها دربارۀ این اثر را مقالات چاپ شده به عنوان مقدمه‌های چاپ فاکسیمیله این اثر دانست.
ابهام‌ها در خصوص نام کتاب
دکتر باقری در ادامه به ارائۀ توضیحاتی در خصوص نام این اثر پرداخت و گفت: همه جا از این کتاب با عنوان دستور المنجمین یاد شده، ولی روی قطر نسخۀ خطی عنوان «زیج مع التواریخ» نوشته شده است.
وی همچنین در خصوص واژۀ «دستور» که در نام این اثر معمولا به «ضم دال» تلفظ می‌شود، گفت: «دستور» واژه‌ای فارسی به معنای فرمان، وزیر، قاعده و روش است که به شکل «دُستور» به زبان عربی و به گفتۀ دهخدا به صورت «دکتر» به زبان‌های اروپایی راه یافته است.
دکتر باقری دربارۀ تغییر ایجاد شده در بیان آن در زبان عربی گفت: توضیح دهخدا در این مورد این است که با توجه به این که در عربی کلماتی بر وزن فَعلول (به فتح ف) وجود ندارد کلمۀ دستور به وزن فُعلول (به ضم ف) به کار رفته است و از آنجا که متن هم عربی است، با وجود فارسی بودن کلمۀ دستور، در نام کتاب همان «دُستور» اصل قرار گرفته است.
محتوای دستور المنجمین
وی سپس با اشاره به محتوای کتاب و افتادگی‌های آن و با بیان این که از 346 برگ این نسخه محتوای 75 درصد تقریبا نجومی و 25 درصد آن تاریخی است، گفت: این نسخه چند برگ در ابتدا، مقداری در انتها و در بخشی از انتهای مقالۀ سوم و ابتدای مقالۀ چهارم افتادگی دارد و در جاهایی نیز صفحات جابجا شده که با توجه به روال معین مطالب زیج‌ها، این جابجایی‌ها قابل تشخیص است.
دکتر باقری با اشاره به مشتمل بودن این که کتاب بر 10 مقاله، گفت: مقالۀ اول دربارۀ تقویم است، مقالۀ دوم به مثلثات، درون‌یابی، تعدیل بین السطرین و برخی تاریخ‌های نجومی اختصاص دارد، در مقالۀ سوم اندازۀ زمین، طول و عرض و مختصات جغرافیایی شهرها آمده، مقالۀ چهارم راجع به خورشیدگرفتگی، ماه گرفتگی و رؤیت هلال است و مقالات بعدی عمدتا راجع به محاسبات احکام نجوم است.
سردبیر دوفصلنامۀ میراث علمی اسلام و ایران افزود: مقالۀ دهم راجع به انواع روز و سال و تواریخ است و اطلاعات بسیار ارزشمندی دربارۀ تاریخ اسماعیلیه ارائه می‌کند.
منابع دستور المنجمین
به گفتۀ دکتر باقری بیشتر مطالب دستور المنجمین برگرفته از 16 منبع بسیار معتبر نجومی مانند کتاب‌های ابوریحان بیرونی و کتاب‌های کوشیار گیلانی و برخی منابعی است که امروزه دیگر موجود نیستند؛ مانند زیج شهریاران یا الارشاد الی تسبیح المبادی از بیرونی و زیج عضدی ابن اعلم.
وی از رساله فی تصحیح المیل و عرض البلد ابومحمود خجندی به عنوان یکی از منابع دستور المنجمین نام برد و ضمن اشاره به چاپ این رسالۀ کوتاه در کتاب خجندی‌نامه که توسط میراث مکتوب به انتشار رسیده، گفت: خجندی که با کوشیار گیلانی و ابوریحان بیرونی ارتباط و مراوده علمی داشت در ری رصدخانه‌ای ساخته بود؛ که تصور می‌کنم باستان‌شناسان آن را به نام برج رشکان می‌شناسند.
وی افزود: خجندی به کمک آن رصدخانه عرض جغرافیایی ری را تعیین کرده بود که بر اساس اندازه‌گیری ما آن چه وی ثبت کرده دقیقا مطابق با عرض جغرافیایی ری است.
دو دستۀ اسماعیلیان و سه دستۀ متون اسماعیلی
در ادامۀ این نشست سید محمد عمادی حائری به طرح مباحث متن‌شناختی راجع به دستور المنجمین پرداخت و در ابتدا با تقسیم متون و ادبیات اسماعیلی به سه دسته، گفت: متون اسماعیلی را می‌توان در سه گروه آثار پیش از خلافت فاطمیان در مصر، آثار مربوط به دوران خلافت فاطمیان و آثار مربوط به دوران پس از ایجاد دو دستگی میان اسماعیلیان و جدا شدن اسماعیلیان نزاری از فاطمیان مصر تقسیم کرد.
وی با اشاره به مطرح نبودن اعتقاد به خلفای فاطمی در متون دستۀ نخست و در دسترس نبودن متنی به فارسی از این دوره، از آثار ابوحاتم رازی و محمد بن احمد نخشبی (استاد سجستانی) به عنوان نمونۀ این متون یاد کرد و گفت: ابوحاتم رازی، نویسندۀ آثاری مانند اعلام النبوه، کتاب الاصلاح و کتاب الزینه، که پیش از پایه‌گذاری خلافت فاطمی توسط عبیدالله مهدی می‌زیست، منتظر ظهور و قیام قریب الوقوع امام غائب اسماعیلی بود.
دکتر عمادی با اشاره به در دست بودن آثار مهم اسماعیلی به زبان فارسی از قرن پنجم، از آثار ناصر خسرو همچون زاد المسافر، جامع الحکمتین، و وجه دین و نیز ترجمۀ مؤیدالدین شیرازی از اساس التأویل قاضی نعمان با نام بنیاد تأویل و شرح قصیده ابوالهیثم اثر محمد بن سرخ نیشابوری به عنوان برخی از این نمونه‌ها و آثار دستۀ دوم نام برد و گفت: در برخی از این آثار نشانه‌هایی از عدم گرایش به خلفای فاطمی دیده می‌شود.
وی با اشاره به دستۀ سوم متون که در دورۀ دودستگی اسماعیلیان نوشته شده، گفت: پس از مرگ مستنصر، نزار که به عنوان جانشین او شناخته شده بود، کشته و خلافت به مستعلی و فرزندان او منتقل شد و در پی آن اسماعیلیان دو دسته شده و به پیروی از حسن صباح در حمایت از نزار، اسماعیلیان ایران همگی نزاری می‌شوند.
این مصحح کتاب زاد المسافر ناصر خسرو افزود: بعد از انشقاق در اسماعیلیان، در بین ایرانیان هیچ کسی را نمی‌یابیم که معتقد به امامت مستعلی و فرزندان او باشد و از طرفی هم جز برخی اسماعیلیان ساکن در شمال سوریه، اسماعیلیۀ نزاری به ایران منحصر بوده است.
وی گفت: در اواخر قرن پنجم اسماعیلیان ایران نیز دو شاخه اصلی داشته‌اند؛ یکی اتباع ناصر خسرو که با عنوان ناصریه شناخته می‌شده و عموما در محدوده بدخشان حضور داشته‌اند و دیگری اتباع حسن صباح که به واسطۀ داعیانی که از سوی او به مناطق مختلف ایران گسیل می‌شده‌اند با عنوان صباحیه در بخش معظمی از ایران پراکنده بودند.
دکتر عمادی با اشاره به فوت ناصر خسرو پیش از ماجرای قتل نزار و بررسی ابهاماتی که در خصوص قول به نزاری بودن وی وجود دارد، گفت: در هر صورت به نظر می‌رسد مبلغان ایرانی که به مصر می‌رفته و برمی‌گشته‌اند، مانند ناصر خسرو و حسن صباح، از قبل از ماجرای نزار، به نام او دعوت می‌کرده‌اند و به همین دلیل اسماعیلیان ایران پیرو نزار شده و آن خلافت و سلسله امامتی را که در مصر بود، نپذیرفته‌اند.
وی با اشاره به تألیف آثار متعدد اسماعیلی متعلق به سنت نزاری در ایران، دستور المنجمین را از جملۀ همین آثار خواند و گفت: شواهد نشان می‌دهد که از نظر تاریخ ادبیات اسماعیلی، زمان نگارش این کتاب دوران زعامت حسن صباح و قبل از سال 500 بوده است.
نقد برخی مطالب بیان شده دربارۀ نسخۀ دستور المنجمین
این پژوهشگر حوزۀ اسماعیلیه‌شناسی در ادامه به نقد برخی مطالب بیان شده دربارۀ نسخۀ دستور المنجمین پرداخت و در خصوص نوشته شدن نسخه به خط مؤلف گفت: علیرغم اظهار مرحوم علامه قزوینی، که به تبع کازانووا متن را به خط مؤلف دانسته، وجود اغلاط فاحش در این نسخه که نشان از آن دارد که کاتب متوجه معنا نشده است، دلیل روشنی بر آن است که این متن به خط مؤلف نیست.
وی همچنین با اشاره به کاربرد عبارت «رضی الله عنه» برای ائمه شیعی و اسماعیلی در متن کتاب و عبارت «علیه السلام» برای پیامبر اسلام، گفت: این نسخه در درون سنت اسماعیلی نوشته نشده، بلکه احتمالا به خط کاتبی نوشته شده که در عین این که با احترام از ائمۀ شیعی به طور کلی و ائمۀ اسماعیلی به طور خاص یاد می‌کند ولی شیعه مذهب نیست.
دکتر عمادی افزود: البته کاتب در مواردی برای این ائمه عبارت «علیه السلام» را به کار برده اما در مجموع این دوگانگی نشان می‌دهد که این متن به خط مؤلف، در سنت اسماعیلی و در الموت کتابت نشده است.
وی همچنین نسبت جعلی را که مرحوم قزوینی به مؤلف دستور المنجمین در نقل مطلبی از رجال کشی داده، مبنی بر این که امام رضا(ع) از اسماعیل با عنوان «امام» یاد کرده، نادرست خواند و گفت: مطلب نقل شده هر چند از سوی مؤلف با کمی مصادره به مطلوب همراه شده، اما در کتاب رجال کشی آمده است.
دکتر عمادی در پایان ضمن بیان این مطلب که در مورد هر متن باید به اصالت‌های آن اهمیت داد و نکاتی را که برای اولین بار مطرح می‌کند تحلیل کرد، گفت: کاربرد تعبیر «واقفیه» در دستور المنجمین بر خلاف رایج و برای کسانی که قائل به توقف امامت در محمد بن اسماعیل هستند، از این موارد است و من تا جایی که جستجو کرده‌ام هیچ جای دیگری چنین کاربردی برای عنوان واقفیه ندیده‌ام.
دستور المنجمین عمیق‌تر از آن چیزی است که در نگاه نخست به نظر می‌رسد
در ادامه دکتر حسینی بدخشانی، نیز ضمن بیان این مطلب که هر چه دربارۀ دستور المنجمین می‌شنوم متوجه می‌شوم این کتاب عمیق‌تر از آن چیزی است که در نگاه نخست به نظر می‌رسد، گفت: هدف من از کار کردن بر دستور المنجمین این بود که میراث الموت را دوباره زنده کنیم که خوشبختانه به کمک دوستان در مؤسسۀ میراث مکتوب این اتفاق افتاد.
دکتر بدخشانی در خصوص کاتب نسخه دستور المنجمین گفت: هیچ بعید نیست که این نسخه به خط مؤلف نباشد؛ چون مؤلفان یادداشت‌هایی دارند که آن یادداشت‌ها را کاتبان با خط خوش می‌نویسند و کتاب در واقع به خط کاتبان نگارش می‌شود.
عضو هیئت علمی مؤسسۀ مطالعات اسماعیلی ضمن بیان این مطلب که دست بردن کاتبان در متون امر متداولی بوده و متون اسماعیلی نیز بسیار در معرض این تغییرات قرار داشته‌اند، افزود: به نظر من مؤلف این اثر از معتقدان به نزار است و کار خود را در مصر شروع کرده و بعد که به الموت آمده یادداشت‌های خود را به کاتب خوش خط کتاب سپرده است.
وی همچنین در خصوص تاریخ نگارش کتاب نیز گفت: با توجه به این که ترجمه‌ای از دستور المنجمین به سال 506 انجام شده، پس باید این کتاب پیش از آن به رشتۀ تحریر در آمده باشد.
در پایان سخنرانان نشست به پرسش‌های حاضران پاسخ گفتند.
گزارش تصویری این نشست را می‌توانید در اینجا ببینید.