میراث مکتوب- کتاب «مرکز ادبی سمرقند در شاهراه تاریخ»، کتابی علمی و پژوهشی است که موضوعِ اساسیِ آن پیدایش و حضور و نقش ادبیات فارسی و شاعرانِ فارسی‌گو در قلمرو سمرقند از آغاز پیدایش شعر فارسی دری تا اوایل قرن بیستم میلادی است. در این کتاب، روند رشد و ترقی تاریخی ادبیات فارسی در مرکز ادبی سمرقند مشخص گردیده است و چهره‌های ادبی برجسته‌ترین نمایندگان آن معرفی و بازآفرینی شده‌اند.
سمرقند از دیرباز برای جهانیان شهری مشهور بوده است و آن را می‌شناخته‌اند؛ شهری زیبا و آباد بر سر راه جادۀ ابریشم با رونق اقتصادی فراوان. اما برای اقوام ایرانی بسیار شناخته‌شده‌تر و مهم‌تر بوده است. تمام اقوام ایرانی سمرقند را می‌شناخته‌اند و می‌شناسند و از دیرباز پیوند عمیقی با این شهر داشته‌اند؛ ازهمین‌رو هم در اسطوره‌ها و افسانه‌های ایرانی بازتابِ گسترده‌ای داشته است. می‌توان گفت که این شهر کهن در ناخودآگاه جمعی ایرانیان وجود دارد و برایشان همچون مکانی آرمانی به شمار می‌رود. جالب توجه است که تذکره‌نگاران سمرقند را شهر «آزادگان» نامیده‌اند و یکی از معناهای آزادگان در شعر و ادب و لغت «ایرانیان» است. به‌طورکلّی سمرقند از مرکزهای اساسی سیاسی، علمی، ادبی، تاریخی و فرهنگی اقوام ایرانی به شمار می‌رفته است.
در این میان البته پیوند فارسی‌زبانان با سمرقند، عمیق‌تر، گسترده‌تر و ویژه‌تر است؛ زیرا سمرقند خاستگاه شعر و ادب فارسی است. نخستین نمونه‌های شعر فارسی را شاعران سمرقندی چون ابوالینبغی عبّاس بن طرخان و ابوحفص سُغدی سروده‌اند. پدر شعر فارسی ابوعبدالله رودکی هم سمرقندی است. بنابراین، سمرقندیان آغازگر و بنیادگر ادبیات فارسی بوده‌اند.
همچنین ادیبان و نویسندگان سمرقندی از دیرباز تذکره‌های گوناگونی نوشته‌اند که این هم نشان‌دهندۀ جریانِ علم و هنر و ادب در سمرقند است؛ تذکره‌هایی چون تذکرۀالشّعرای دولتشاه سمرقندی، چهار مقالۀ نظامی عروضی سمرقندی، تذکرۀالشعرای مطربی سمرقندی، مذاکرالاصحاب ملیحای سمرقندی، سخنوران صیقل روی زمین صدری سعدی و توره‌قُل ذهنی و سپهر آرزوی حیات نعمت همه به قلم اهل علم و ادب سمرقند نگاشته شده‌اند.
نویسندۀ کتاب «مرکز ادبی سمرقند در شاهراه تاریخ» پروفسور صدری سعدی از پژوهشگران بِنام و مشاهیر علم و ادبِ ماوراءالنّهر به شمار می‌رود. وی در زمینۀ تاریخ‌ادبیات کلاسیک فارسی و نقد ادبی، به‌ویژه ادبیات فارسی در قلمرو ماوراءالنهر، تاکنون ده‌ها کتاب و صدها مقاله نوشته است.
این کتاب بر پایۀ مطالعات بین‌رشته‌ای نگارش یافته است؛ بدین توضیح که در آن از علوم و مباحث تاریخی، جامعه‌شناسی، سیاست‌شناسی، تاریخ‌ادبیاتی و نقد ادبی به بهترین وجه استفاده شده است.
نویسنده هر دورۀ تاریخیِ سمرقند را بر اساس خاندان‌های حکومتگر و حکمرانان و فراز و فرود آنها معلوم کرده، سپس وضعیت سیاسی، اقتصادی، علمی، فرهنگی و ادبی آن را بررسی نموده است. همچنین دربارۀ طرز فکر و سیاست‌ورزی‌های حاکمان، نزاع‌ها و درگیری‌های آنان بر سر قدرت و حکومت، تعاملِ دولت‌مردان با شاعران و اهل ادب و فرهنگ سخن گفته، تصویر روشنی از جریان‌های ادبی درون و بیرون دربار به دست داده است.
در این میان، به مسائل اجتماعی و زندگی و کار و پیشۀ مردم به‌ویژه شاعران هم توجه نموده است. نویسنده بسیاری از اشتباهات تاریخی و دیدگاه‌های نادُرُست را در این زمینه مورد نقد و بررسی قرار داده، بر پایۀ منابع دست اول و موثق، این‌گونه مسائل را حل و فصل کرده است.
مؤلف علاوه بر استفاده از تذکره‌ها و اسناد اصیل تاریخی برای نقد و بررسی مسئله یا واقعه‌ای تاریخی، سیاسی و اجتماعی از دیوان شاعران بهرۀ فراوانی بُرده است؛ وی با دقت نظر و خوش‌فکری تمام، از لابه‌لای شعر شاعران چنان اسنادی را کشف کرده است که در منابع صرفاً تاریخی دست‌یابی بدان‌ها دشوار و یا حتی ناممکن است. در این میان گاه به تصحیح و اصلاح نام و عبارت و کلام و یا مصراع و بیتی از منابع کهن و تذکره‌ها و دیوان شاعران نیز دست زده است.
مرکز ادبی سمرقند در چهار باب به ترتیب زیر تألیف شده است:
باب یکم: مقام سمرقند در دورۀ پیدایش و شکل‌گیری ادبیات فارسی دری
باب دوم: مرکز ادبی سمرقند در قرن‌های 11-12 م/ 5-6 ق.
باب سوم: رونق ادبی در سمرقندِ قرن‌های 15-17 م/ 9-11 ق.
باب چهارم: احیای ادبی در سمرقندِ آخرهای قرن 19 م. و اوّلِ قرنِ 20 م.
کتاب «مرکز ادبی سمرقند در شاهراه تاریخ» اثر پروفسور صدری سعدی، به کوشش دکتر مصطفی باباخانی، در تهران: انتشارات آرون، 1398، در 522 صفحه و با بهای 95 هزار تومان منتشر شده است.