میراث مکتوب- رودی مته، ایرانشناس و صفویه‌پژوهی است که در کتابی با عنوان «تفریحات ایرانیان؛ مسکرات و مخدرات از صفویه تا قاجاریه» به بررسی تفریحات ایرانیان در این دوره پرداخته است. مانی صالحی‌علامه این کتاب را به فارسی ترجمه کرده و رودی مته نیز بر ترجمۀ فارسی این اثر مقدمه‌ای نوشته است.
کتاب حاضر به بررسی تاریخ ورود و استعمال مواد مخدر و مسکرات و محرک‌هایی مثل چای و قهوه و توتون و تنباکو در ایران، خصوصاً از عصر صفویه به بعد، می‌پردازد. نویسنده علاوه بر کاربرد هر یک از این مواد و آداب و رسوم اجتماعی همراه با آنها، تأثیر الگوهای متغیر تجارت بین‌المللی در ارتباط با عرف رایج در هر زمان را بررسی کرده است.
رودی مته، در مقدمه خود بر ترجمۀ فارسی از این اثر با ابراز خرسندی از نگاشتن مقدمه‌ای برای خوانندۀ ایرانی می‌نویسد: «بیش از هر چیز به حساسیت موضوع اذعان دارم، یعنی همان مصرف مواد مخدر و مشروبات سکرآور. در هر جامعه‌ای مصرف آنچه که مغز را زایل می‌کند انزوای اجتماعی، انحراف، جرم و جنایت، رفتار غیرمتعارف و غیرقانونی و به طور کلی وجوهی از زندگی را با خود به همراه می‌آورد که تصویری ناخوشایند از جامعه و مردمان آن جامعه ارائه می‌دهد».
این ایرانشناس با اشاره به اینکه مخدرات و مسکرات متعلق به زمان و مکان خاصی نیست می‌نویسد: «همۀ جوامع بشری در طول تاریخ از آنها استفاده و حتی سوءاستفاده کرده و گروهی از مردمان‌شان بیمارگونه به آن مواد اعتیاد پیدا کرده‌اند. مشرق‌زمین و ایران هم از این حکایت مستثنی نبود. البته در جامعه‌ای مانند ایران سخن گفتن دربارۀ مواد مخدر از حساسیت قابل توجهی برخوردار بوده است که تا حدودی به نگاه ایرانی‌ها به زندگی و گذشته‌شان برمی‌گردد. اشارۀ من بیشتر به سنتی آرمان‌گرایانه نزد عرفا، ادبا و شاعران و متفکران ایران است که آرزو داشتند به عوض آشکار و عریان کردن حقایق جامعه به موضوعات دیگری بپردازند یا حقایق را به گونه‌ای دیگر و به زیبایی توصیف کنند».
وی در مقدمۀ خود بر این اثر، ضمن طرح این نکته که تاریخ‌نویسی در ایران کلیشه‌ای بوده و توسط نخبگان جامعه، که غالباٌ مقامات درباری و در خدمت پادشاهان بودند، صورت می‌گرفته است، بیان می‌کند که تاریخ‌نگاری سنتی ایران بیشتر متمرکز بر احوال خواص جامعه بوده و جنبۀ اغراق‌آمیز داشته است.
خوانندگان در ادامۀ مقدمۀ رودی مته می‌خوانند: «مواد مخدر در ایران هم مورد استعمال نخبگان بوده و هم مردم معمولی؛ به خصوص استعمال تریاک بیش از دیگر مواد مخدر مرسوم بود. اما به استثنای برخی گزارش‌ها منابع مکتوب در این زمینه محدود است؛ شاید به خاطر اینکه استعمال تریاک امری رایج بوده و بناریان عادی شمرده می‌شده و چندان به چشم گزارشگران نمی‌آمده است».
مؤلف کتاب «تفریحات ایرانیان؛ مسکرات و مخدرات از صفویه تا قاجاریه» صحبت کردن در مورد شرابخواری در ایران را مشکل ارزیابی می‌کند و می‌نویسد: «ایران کشوری با اکثریت مسلمان است و اسلام دین رسمی کشور است. اسلام مسلمانان را از مصرف الکل باز‌می‌دارد، عمدتاً به این دلیل که الکل ذهن را مخدوش می‌کند و مانع انجام وظایف دینی فرد می‌شود. تحلیل چنین مباحثی در بستر تاریخی ایران هدف اصلی نگارش این کتاب است. این کتاب سعی دارد تا تاریخچه شرابخواری، خودداری از آن یا تظاهر به منع آن در حالی‌که در عمل ممانعتی از آن صورت نمی‌گرفته را مورد بحث قرار دهد».
ارائه تصویری صادقانه از تفریحات؛ هدف نویسنده
مته در بیان اهداف خود از نگارش این کتاب می‌نویسد: «در نوشتن این کتاب من چند منظور را دنبال و سعی کرده‌ام به اهداف مورد نظرم در آن دست یابم. در درجۀ اول تلاش کرده‌ام تا تصویری صادقانه از مصرف مخدرها و محرک‌ها در دورۀ بین ظهور صفویان تا آغاز دورۀ مدرن در ایران یعنی با انقلاب مشروطه ارائه دهم. دومین هدف من جلب توجه خوانندگان و محققان به اهمیت جنبه‌های مادی فرهنگی برای درک بهتر یک جامعه، البته در اینجا با تأکید بر موارد مصرف، بوده است».
«تفریحات ایرانیان؛ مسکرات و مخدرات از صفویه تا قاجاریه» در دو بخش تألیف شده است. نویسنده در بخش نخست به دوران صفویه پرداخته است. رودی مته بخش نخست را به شش فصل تقسیم کرده است. در فصل اول نگاهی کلی به ایران از سال 1500 تا 1900 داشته است و ایران صفوی و ایران قرون دهم و شانزدهم را از نظر گذرانده است. شاه عباس اول، دوران بعدی صفویان و پس از سقوط اصفهان و دوران قاجار از دیگر مطالب فصل اول است.
«شراب در ایران صفوی: افراط و پرهیز» عنوان فصل دوم از بخش نخست است. نویسنده در ابتدای این فصل به سوابق تاریخی شراب در ایران پرداخته و در ادامه به تأثیر خارجی آسیای مرکزی و ققفاز اشاره کرده است. خوانندگان در ادامۀ مطالعۀ این فصل با الکل در دربار سلطنتی و در ادامه با استفاده از آن در مراسم عمومی تا خوش‌گذرانی خصوصی آشنا می‌شوند.
«شراب در ایران صفوی (بخش دوم) تردید و ابهام» عنوان فصل سوم از این کتاب است. توبۀ صادقانۀ شاه طهماسب، شاه عباس اول، اقدامات در دوران شاه صفی و شاه عباس دوم و شاه سلیمان و شاه سلطان‌حسین از جمله مطالب این فصل است.
«افیون در ایران صفوی: ماده مخدر مرسوم» نامی است که رودی مته بر فصل چهارم بخش نخست گذارده است. وی در این فصل نتیجۀ پژوهش‌هایش دربارۀ افیون در دوران صفوی، افیون در دربار سلطنتی، استعمال افیون در میان مردم عادی و انواع آن را در اختیار خوانندگان قرار داده است.
«دخانیات در ایران صفوی: لذت و منع» و «قهوه در ایران صفوی: تجارت و مصرف» عناوین فصل‌های پنجم و ششم از این کتاب است. ورود و معرفی تتون و تنباکو، قلیان، قبول عامه، کشت و کار و تجارت از جمله موضوعاتی است که نویسنده در این فصل به آنها توجه کرده است.
بخش دوم از کتاب «تفریحات ایرانیان؛ مسکرات و مخدرات از صفویه تا قاجاریه» به دوران قاجار اشاره دارد. در این بخش «شراب در ایران قاجاری: از نادیده گرفتن احکام شریعت تا به رخ کشیدن بی‌دینی»، «افیون و دخانیات در ایران قاجاری: از لذت و تفریح تا محصولی برای فروش و نماد ملی»، «از قهوه به چای: تغییر الگوی مصرف در ایران قاجاری» و «چای نوشیدن در قهوه‌خانه: سیاست مصرف در ایران قاجاری» از جمله موضوعاتی است که رودی مته به تفصیل در این بخش به آنها پرداخته است.
نشر نامک کتاب «تفریحات ایرانیان؛ مسکرات و مخدرات از صفویه تا قاجاریه» را در 448 صفحه، به بهای 68 هزار تومان، روانه بازار کتاب کرده است.
مریم مرادخانی