میراث مکتوب- میترا حسنی، مجموعه مقالات دکتر فتح‌الله مجتبایی را در قالب کتابی با عنوان «گفتارهایی در تاریخ و فرهنگ» گردآوری کرده و مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی نیز کار چاپ و نشر آن را بر عهده داشته است. این اثر در مراسم بزرگداشت نگارندۀ مقالات (استاد فتح‌الله مجتبایی) رونمایی شد.
گردآوردندۀ کتاب «گفتارهایی در تاریخ و فرهنگ » در مقدمه خود بر این اثر به ساحت‌های فکری گوناگون، از ایران تا شبه‌قاره هند، از هند تا غرب جهان اسلام اشاره کرده و می‌نویسد: «پرداختن به زندگی، اندیشه‌ها و آثار بزرگان این سرزمین‌ها، توجه به کتاب‌های پرارج و جریانات دوران‌ساز تاریخی و فرهنگی، معرفی شماری از شهرهای بزرگی که در آنها حیات فکری و فرهنگی اسلامی با تاریخ و تمدن کهن هندی درآمیخته است، موضوعاتی است که در قالب مداخل مشخص دائرة‌المعارفی و به طریق اختصار ، به قلم دکتر سید فتح‌الله مجتبایی نگارش یافته است».
مجموعۀ پیش‌رو گزیده‌ای از مقالات دکتر مجتبایی است که طی بیش از سه دهه فعالیت ایشان در حوزۀ دانشنامه‌نگاری در مرکز دایرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی نگاشته شده است.
بنا به نوشته حسنی در مقدمۀ این اثر، پیش از این دو مجموعۀ دیگر از مقالات استاد به نام‌های «بنگاله در قند پارسی» (1392 ش) و «قال و مقال عالمی» (1395 ش) توسط انتشارات سخن به چاپ رسیده است که هر دو به فراخور موضوع، شماری از مقالات منتشر شدۀ ایشان در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی را نیز در بردارند.
صفحات 2 تا 120 این کتاب به بررسی و شرح احوال اشخاصی مانند آتشی، آذرکیوان، آذری طوسی، آرزو، آهی، ابراهیم مجذوب اختصاص داد شده و در ادامه نیز مقالات استاد مجتبایی دربارۀ اشخاصی دیگر آمده است که از آن جمله می‌توان به ابن‌عراق، ابن‌یمین، ابوطالب مکی و ذوالقرنین اشاره کرد.
وی درباره «ذوالقرنین» چنین نوشته است: «در قرآن سخنی دربارۀ اینکه ذوالقرنین چه کسی بوده و در کدام مکان و زمان می‌زیسته است، نیست. ولی در دوره‌های بعد، افزون بر معانی مختلفی که برای لقب او (ذوالقرنین) آورده‌اند، درباۀ هویت او نیز سخن بسیار رفته است. برخی ذوالقرنین را دو شخص دانسته‌اند؛ ذوالقرنین کبیر یا اول، که با ابراهیم و موسی و خضر معاصر بود و حتی خضر را وزیر و خاله‌زادۀ او گفته‌اند؛ و ذوالقرنین ثانی، که اسکندر مقدونی معروف بود. برخی دیگر ذوالقرنین را لقب یکی از ملوک یمن می‌دانستند، و می‌دانیم که در عصر جاهلی چند تن از ملوک یمن و حیره بدین لقب شهرت داشتند».
«ادیان و عرفان» عنوان بخش دوم این اثر است. این بخش از صفحات 159 تا 222، چهار مقاله با عناوین «آخرالزمان»، «آدم»، «ابلیس» و «بت» را در برگرفته است. استاد مجتبایی در مقالۀ «آخِر‌ُالزّمان» با اشاره به طرح این اصطلاح در فرهنگ ادیان بزرگ، می‌نویسد: «این اصطلاح در ادیان ابراهیمی از اهمیت و برجستگی ویژه‌ای برخوردار است. عقاید مربوط به آخرالزمان، بخشی از مجموعه عقایدی است که به پایان این جهان و پیدایش جهان دیگر مربوط می‌شود و ادیان بزرگ دربارۀ آن پیشگویی‌هایی کرده‌اند». وی در این مقاله به بررسی عقاید یهودیت و مسیحیت در باب آخرالزمان پرداخته است.
«ادبیات و زبان‌شناسی» عنوان بخش سوم کتاب «گفتارهایی در تاریخ و فرهنگ» است. در این بخش سه مقاله با عناوین «ادبیات پنجابی»، «اضافه» و «زبان اردو» منتشر شده است.
خوانندگان در بخش چهارم این اثر مقالاتی از استاد مجتبایی دربارۀ «کتاب‌ها» را از نظر می‌‌گذرانند. «آذربرزین‌نامه»، «آنندراج»، «اکبرنامه» و «بلوهر و بوداسف» مقالات این بخش را تشکیل می‌دهد. در بخشی از مقاله‌ای که دربارۀ کتاب «بِلوهَر و بوداسَف» نوشته شده است می‌خوانیم: «این کتاب داستانی دینی و اخلاقی دربارۀ زندگی گوتَمه بودا، بنیان‌گذار دین و آیین بودایی و چگونگی رسیدن او به حقیقیت دین در پی تعلیمات بلوهر، حکیم زاهدی است که از سراندیب برای هدایت او به شهر شولابط آمده بود».
«شهرها» و «نمایه‌ها» دو بخش پایانی این اثر است. در بخش شهرها مقالاتی با عناوین «آرکات»، «آسام» و «آگره» گردآوری شده است. در بخش نمایه‌ها نیز نام‌های خاص، چاپ‌ها، کتاب‌ها و نشریات و نمایۀ موضوعی، مدنی، قومی و اصطلاحات گنجانده شده است.
مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی کتاب «گفتارهایی در تاریخ و فرهنگ» را در 392 صفحه منتشر کرده است.
مریم مرادخانی