میراث مکتوب- نشر نگاه معاصر در میان آثار بخش اسلامپژوهی خود کتابی را با عنوان «خدایان شبه جزیره (خدایان شبه جزیره عربستان پیش از اسلام)» نوشتۀ توفیق فهد را به چاپ رسانده است. این اثر با ترجمۀ سید محمدحسین مرعشی به بازار حوزۀ اسلامپژوهی راه یافته است.
فهد در پیشگفتار این کتاب به توضیح و تببین موضوع تحقیق این کتاب پرداخته است. وی موضوع تحقیق «خدایان شبه جزیره» را در محدودۀه پژوهش در زمینۀ پیشگویی و کهانت در میان اعراب قلمداد میکند.
وی مینویسد:«نتایج این تحقیقات تحت عنوان «پیشگویی و کهانت عربی، بررسیهای مذهبی، جامعهشناختی و فرهنگ قومی در مورد خاستگاه اسلام» در سال 1966 به چاپ رسید.
از بابِلگرایی افراطی تا بیم و تردید
خوانندگان در ادامۀ مطالعۀ مقدمۀ نویسنده با موضوع ابهامات نقش کاهانان عرب در این اثر مواجه میشوند. نویسنده در این باره اینگونه توضیح داده است: «مستندات مربوط به کاهنان در روایات و اخبار اسلامی (سنت) وجود دارد. اما از زمینۀ واقعی خود که زمینۀ کهن سامی است بسیار دور افتاده است. به عقیدۀ ما با شناختن مفاهیم مذهبی مربوط به موضوع، میتوان محیط واقعی و اوصاف خدایان مورد پرستش کاهنان و حرمهایی را که آنها به عنوان خادم در آنجا مشغول بودند به درستی باز شناخت. این سه نظرگاه نسبت به زندگی مذهبی و اجتماعی آنان میتواند دریچهای تازه بر اعتقادات و اصول عقاید این افراد بگشاید و به ما توانایی این تشخیص را بدهد که درجۀ تعالی روحانی و صداقت مذهبی آنها را دریابیم».
به گفتۀ فهد، موضوع اصلی کتاب، خدایان عرب در آستانۀ هجرت است. فصل اول، مقدمۀ دو فصل دیگر و فصل سوم، پیگفتار فصل پیشین است.
نگارنده در ادامۀ پیشگفتاری که بر این اثر نوشته، توجه خوانندگان را به «بابلگرایی افراطی» جلب کرده است. وی اعتقاد دارد که از آن هنگام که تب «بابلگرایی افراطی» به دلیل افراطهایش، توجه پژوهندگان را از بررسی روابط میان مذاهب عربی و مذاهب بینالنهرین منحرف گرداند، هیچ حرکتی برای استفاده از تحقیقات باستانشناختی جهت وضوح بخشیدن به چهرۀ خدایان باستانی عربستان پیش از اسلام، انجام نپذیرفته است.
فهد، این افراطیگری را دلیل بیم و تردید در ورود به این مسئله عنوان کرده و نوشته است: «این تردید را با قرار گرفتن بر سر این دو راهی کنار نهادیم: یا باید تحقیقاتی در زمینۀ مذاهب عرب پیش از اسلام صورت میگرفت و آن را از بنبست 50 سالۀ خود بیرون میکشید یا از آن قطع امید میشد و برای همیشه به فراموشی سپرده میشد».
نگارنده کتاب «خدایان شبه جزیره» را در سه فصل تألیف و تدوین کرده است. در فصل نخست با عنوان «بینش مذهبی اعراب باستان» به بیش از 10 بینش مذهبی اشاره شده است که از آن جمله میتوان به آتشِ طلب باران، از بتیل تا بت، ویژگی اختری، آتش جنگ و آتش فدیه، و زنده به گور کردن دختران اشاره کرد.
خوانندگان در فصل دوم از این اثر با مجموعهای از خدایان عربستان مرکزی آشنا میشوند. نویسنده پس از پژوهشهای خود در این فصل به معرفی بیش از سی تن از خدایان عربستان مرکزی پرداخته است. ذاریح، دُمَیه، بُهار، رُضا، مَهن، کثری، اَوال و عائم از جمله این خدایان هستند. به عنوان مثال در توضیح نام خدای «باجَر» نوشته است: «نام این خدا به عقیدۀ ابندُرید، و منابع دیگر، باجَر خوانده میشود اما به صورت «باحَر» نیز آمده است. اگر این صورت تلفظ واقعیت داشته باشد ظن آن وجود دارد که این خدا با «بِحِر» خدای اتیوپیاییی (حبشی) قرابت داشته باشد. به نظر ابندُرید باجَر بت اَزد و همسایگان آن طَیء و قُضاعه است.
«حرمهای عربستان مرکزی» عنوان فصل سوم از این اثر است. «بُسّ»، «دَوار»،«کعبه» و «رب» عناوین حرمهای عربستان مرکزی است.
از منظر نگارنده و پژوهشهای او، «دَوار» نشاندهندۀ چرخیدن دور یک سنگ مقدس یا یک بت است که نوعی مراسم آیینی است. این کلمه معنایی عام دارد و در مورد خود کعبه به کار میرود. گاهی به عنوان اسم خاص برای بتی به نام «بون» یا سنگی مقدس به کار میرفته است، اما به طور خاص نشاندهنده خود مراسم مذهبی است.
پیگفتار، نشانهها و اختصارات، علائم اختصاری، کتابنامه، نمایه عناوین پایانی کتاب «خدایان شبه جزیره» است.
بنگاه انتشاراتی نگاه معاصر این اثر را در 256 صفحه و به بهای 35 هزار تومان روانه بازار نشر کرده است.