میراث مکتوب- تاریخ دستورنویسی فارسی با نام میرزا حبیب اصفهانی پیوندی ناگسستنی دارد. از میان کتاب‌های او، شهرت «دستور سخن» از همه بیشتر است؛ کتابی که عموم دستورنویسان بعد از او، به شدت وام‌دار آن‌اند.
حبیب اصفهانی تقریباً از بدو ورودش به استانبول مدرس زبان فارسی بوده و نبود منبعی برای آموزش این زبان، او را بر آن داشته که کتاب تألیف کند. بدین ترتیب «دستور سخن» یعنی کتابی که دستورالعمل سخن گفتن به زبان فارسی است، نوشته می‌شود. سال‌ها می‌گذرد و حبیب اصفهانی با کوله‌باری بیست‌وچندساله از تجربه در آموزش، «دبستان پارسی» را تألیف می‌کند. شهرت «دبستان پارسی» به اندازۀ «دستور سخن» نیست؛ ولی از بسیاری جهات بر آن برتری دارد، به‌ویژه اینکه بیش از «دستور سخن» با اهداف آموزشی تناسب دارد. کتاب‌هایی همچون «دستور سخن» و «دبستان پارسی» هم بخشی از تاریخ دستورنویسی برای زبان فارسی‌اند و هم به عنوان بخشی از تاریخچۀ آموزش زبان فارسی درخور بررسی‌اند. در واقع، انگیزۀ تألیف نخستین دستورهای فارسی نیز مانند بسیاری از نخستین دستورهایی که برای زبان‌های دیگر نوشته شده‌اند، آموزش زبان بوده است.
میرزا حبیب اصفهانی در سال 1251ق در روستای بِن در نزدیکی شهرکرد به دنیا آمد. در اصفهان به تحصیل پرداخت و بعد از مدتی به تهران رفت و تحصیلاتش را آنجا پی گرفت. در سال 1279ق به بغداد سفر کرد. در مدت اقامت چهارساله‌اش در بغداد به فراگیری ادبیات عرب و فقه و اصول پرداخت و پس از پایان تحصیلاتش در سال 1283ق به ایران بازگشت و در تهران ساکن شد. اقامت حبیب اصفهانی در تهران دیری نپایید؛ چرا که همان سال تن به جلای وطن داد و راهی استانبول شد.
اقامت در استانبول مسیر زندگی حبیب اصفهانی را به شدت متحول و آن را به دو نیمه تقسیم کرد: قبل و بعد از سفر به استانبول. او حدود سی سال بازماندۀ عمر خود را در استانبول گذراند. عثمانی در آن زمان نهضت تنظیمات را از سر گذرانده و استانبول از فعال‌ترین شهرهای اسلامی در اخذ تمدن اروپایی و تشکیل نهادهای مدنی و از مهم‌ترین مراکز تجمع ایرانیان دگراندیش، ناراضی و مخالف دولت و محل انتشار جراید مختلف بود.
حبیب اصفهانی تا پایان دورۀ سفارت معین‌الملک پیوسته به کارهای فرهنگی که عموماً در راستای گسترش زبان فارسی بوده، پرداخته است. او «دیوان اطعمه» ابواسحاق حلاج شیرازی و «دیوان البسه» محمود نظام قاری را تصحیح کرد و به چاپ سپرد. کتاب «غرائب عوائد ملل» را که اصل آن به فرانسه است، از روی ترجمۀ آموزش زبان فارسی «برگ سبز» (در اصول تعلیم زبان فارسی) و «ممارست فارسی» چاپ کرد. یکی دیگر از کارهای مهم حبیب اصفهانی در حوزۀ زبان فارسی نگارش مقالۀ «تحقیقات زبان فارسی» و انتشار آن در چهار شمارۀ مسلسل روزنامۀ/ اختر در سال 1307ق بود. در این مقاله حبیب اصفهانی پیشینۀ زبان فارسی را بررسی می‌کند. به گفتۀ او زبان فارسی امروز، بازماندۀ فارسی دری است. حبیب اصفهانی در سال 1309ق «رهنمای پارسی» و «خلاصۀ راهنمای پارسی» را جداگانه منتشر کرد. این اثر گویا راهنمای آموزش زبان فارسی برای ترک‌زبانان در مکاتب رشدیه بوده و به خواهش زاهد پاشا وزیر معارف عثمانی تألیف شده است. حبیب اصفهانی در آستانۀ شصت‌سالگی بیمار شد و برای معالجه با آب‌های معدنی بورسه (شهری در ترکیه) به آنجا رفت و در همان جا درگذشت.
حبیب اصفهانی در سال 1283ق تن به تبعیدی خود خواسته داد و بقیۀ عمرش را در استانبول گذراند. به دلیل تسلط بر زبان و ادبیات فارسی و عربی، از بدو ورود به استانبول در این حوزه‌ها به تدریس پرداخت. نبود منبعی برای آموزش زبان فارسی، او را بر آن داشت که کتابی در این زمینه تألیف کند. بدین ترتیب، بعد از شش سال اقامت در استانبول یعنی در 1289ق کتاب «دستور سخن» را منتشر کرد. «دستور سخن» به دو بخش «تعلیمات» و «معلومات» تقسیم شده است. بخش تعلیمات بخش اصلی کتاب و شامل مباحث دستوری است. موضوعات ده‌گانۀ «دستور سخن» در قالب ده فصل در این بخش آمده است. بخش معلومات که تنها بیست درصد کتاب را اشغال کرده، فهرستی از بعضی اصطلاحات و لغات مترادف و ضرب‌المثل‌های عربی متداول در فارسی و همچنین شامل برخی ضرب‌المثل‌ها و کنایات فارسی است. در بخش نخست، به آموزش دستور زبان فارسی و دستور زبان عربی به صورت موازی توجه شده است.
بعد از گذشت نزدیک به بیست سال از چاپ «دستور سخن»، حبیب اصفهانی «دبستان پارسی» را در سال 1308ق منتشر می‌کند. به گفتۀ خودش «دبستان پارسی» ویراست جدیدی از «دستور سخن» است. تغییرات بنیادی «دبستان پارسی» نسبت به «دستور سخن» گواه تجربۀ بیست سالۀ حبیب اصفهانی در آموزش زبان فارسی است. حذف شدن مباحث مربوط به زبان عربی، کم‌شدن شواهد منظوم، حذف بخش معلومات و به طور کلی ساده‌تر و تک‌منظوره شدن کتاب، همگی بیانگر آن است که نگرش حبیب اصفهانی در حوزۀ روش‌های تدریس زبان فارسی دچار تغییراتی اساسی شده است. در این بیست سال، حبیب اصفهانی در مدارس مختلف مشغول تدریس زبان فارسی بوده است. تغییراتی که «دبستان پارسی» نسبت به «دستور سخن» دارد، بازتاب تجربیات نویسنده در آموزش زبان فارسی در این مدت و «محصول چندین سالۀ تعلیمش» است. «دبستان پارسی» در حقیقت ویراست جدیدی از «دستور سخن» است که در آن بسیاری مطالب حذف یا مختصر شده یا به گونه‌ای ساده‌تر بیان شده است.
حبیب اصفهانی در مورد انگیزه‌اش برای تألیف و انتشار «دبستان پارسی» چنین می‌گوید: «من بندۀ شرمنده، حبیب اصفهانی، پس از نوشتن کتاب «دستور سخن» و چاپ کردن آن …، چون دیدم که نسخۀ آن در کار انجام پذیرفتن است و به نظر پاره‌ای نسخۀ آن قدری مطوّل می‌نماید، خواستم تا جزو قواعد پارسی آن را با همان زبان باز کتابچه‌ای سازم که پارسی‌زبانان عموماً از آن بهره اندوزند و کودکان کتاب و دبستان از آن دستور زبان خویش آموزند. در عبارت قدری از نسخۀ پیش مختصرتر ولی در معنی بسیار مکمل‌تر نوشتم و جزو عربی آن را طرح کردم. و این محصول چندین سالۀ تعلیم خود را مسمّی به اسم «دبستان پارسی» گردانیدم».
دبستان پارسی نه فصل است که به ترتیب چنین‌اند: 1. اسم؛ 2. صفت یا نعت؛ 3. کنایات؛ 4. افعال؛ 5. فروغ افعال؛ 6. متعلقات افعال؛ 7. حروف؛ 8. ادوات؛ 9. اصوات. علاوه بر نه فصل مذکور، کتاب دارای دیباچه‌ای مختصر و بحث‌هایی مقدماتی دربارۀ تحول زبان فارسی، تعریف دستور زبان، حروف الفبا، بعضی نشانه‌های موجود در خط، تعریف کلمه و کلام و عبارت و جمله، اجزای کلام و … است. بعد از این مقدمات، بدنۀ اصلی کتاب که شامل نه فصل مذکور است، آغاز می‌گردد. در پایان کتاب نیز قسمتی با عنوان «ذیل کتاب در بیان پاره‌ای ملاحظات» مذکور است که در آن به بیان تفاوت میان «د» و «ذ»، «ی» و «و» معروف و مجهول، قلب و ابدال، تعریب و … پرداخته شده است. بعد از این قسمت، لغات مشکل متن به همراه معانی‌شان فهرست شده است.
یکی از تفاوت‌های «دبستان پارسی» با «دستور سخن»، به کار رفتن اصطلاح «زبان» به جای «سخن» و به تبع آن «دستور زبان» به جای «دستور سخن» است. و تفاوت دیگر «دبستان پارسی» با «دستور سخن» این است که در دیباچۀ «دبستان پارسی» حبیب اصفهانی آشکارا از اصطلاح «اجزای کلام» برای نامیدن این اقسام نه‌گانه استفاده می‌کند. در حالی که این اصطلاح در مقدمۀ «دستور سخن» وجود ندارد و اساساً آنچه را تحت عنوان «موضوعات ده‌گانۀ دستور سخن» مطرح شده بود، به دلیل وجود مباحث «مرکبات» و «ضوابط تألیف کلام» و «املا» نمی‌توان مصداق دقیق اجزای کلام دانست.
مبحث «کلمه و کلام» آخرین مبحثی است که قبل از تنۀ اصلی کتاب مطرح می‌شود. در این قسمت، حبیب اصفهانی تعریف کلمه و کلام و عبارت و جمله را بیان می‌کند و اقسام کلمه و اجزای کلام را برمی‌شمرد. تلقی حبیب اصفهانی از اجزای کلام، مبنای فصل‌بندی کتاب اوست.
آنچه اساس این بازچاپ از «دبستان پارسی» قرار گرفته، چاپ اول این کتاب است که سال 1308ق در استانبول به چاپ رسیده است. این کتاب برای بار دوم در سال 1324ق در تبریز منتشر شده است. حروف‌چینی این متن براساس چاپ اول صورت گرفته و برای حل بعضی موارد مبهم و دارای اشکال، به چاپ دوم نیز مراجعه شده است.
فهرست مطالب کتاب:
مقدمه/ دربارۀ میرزا حبیب اصفهانی/ معرفی دبستان پارسی/ روش کار متن کتاب/ دیباچه/ مدخل/ فصل اول در بیان اسم/ فصل دوم در صفت یا نعت/ فصل سیم در بیان کنایات/ فصل چهارم در بیان افعال/ فصل پنجم [در] فروع افعال/ فصل پنجم در متعلقات افعال/ فصل هفتم در بیان حروف/ فصل هشتم در ادوات/ فصل نهم در اصوات/ ذیل کتاب در بیان پاره‌ای ملاحظات/ فهرست لغت‌های مشکل/ نمایۀ اصطلاحات دستوری/ نمایه مصراع‌ها، ابیات و قطعات/ منابع مقدمه و پانوشت‌ها
دبستان پارسی، میرزا حبیب اصفهانی، مصحّح: بهروز محمودی بختیاری، مونا ولی‌پور، تهران: نشر خاموش، 1398، 220 صفحه
منبع: کتابخانه تخصصی ادبیات