میراث مکتوب- از خوش اقبالی ماست که دورۀ تفسيری معتزلی به قلم يکی از مهمترين نمايندگان مکتب معتزله در سدۀ پنجم قمری خراسان امروزه در اختيار ماست و ما را با پيشينه تفسير معتزلی از قرآن و نحوه تفکر و تأملات معتزليان دربارۀ قرآن کريم آشنا می‌کند.
حاکم چشم (حاکم جشمی) دانشمند بلند مرتبۀ ايرانی و خراسانی علاوه بر اين تفسير چند تفسير ديگر و از جمله به زبان فارسی نوشته بوده که متأسفانه همه از ميان رفته است.
آنچه از نسخه‌های پر شمار اين نسخه همينک در اختيار است ريشه در سنت يمنی آن دارد که همگی البته مستقيم و يا غير مستقيم از نيشابور و ری در طول قرون گذشته راهی يمن شده‌اند. تعدد نسخه‌های کتاب نشان از اهميت و تداول آن در ميان زيديه دارد. البته معتزليان و اماميه ايران هم تا يکی دو قرن بعد از تأليف کتاب با نسخۀ اين اثر آشنایی داشتند.
اخيرا چاپی از اين تفسير در ده جلد توسط آقای عبدالرحمان السالمي، محقق اباضی منتشر شده است. در اين چاپ خوشبختانه نسخه‌های زيادی اساس کار قرار گرفته و تصحيحی نسبتا خوب از کتاب عرضه شده. با وجود اينکه تلاش شده چاپی انتقادی از اين اثر عرضه شود و اختلافات نسخه‌ها ثبت شود اما بر اساس بررسی دقيق مجلد اول اين چاپ به نظرم اين تصحيح از چند مشکل رنج می برد:
۱– محقق کتاب از همۀ نسخه‌های موجود اين اثر که برخی از آنها بسيار هم کهنه هستند در تصحيح اين کتاب استفاده نکرده. به طور نمونه نسخه‌های موجود در کتابخانه‌های هند و ايران و برخی از نسخه‌های ترکيه.
۲– با وجود مقابله با نسخه‌های زيادی از کتاب اما همچنان تصحيح حاضر تصحيحی انتقادی به شکل کامل نيست. چرا که تبار نسخه‌ها و ارتباط آنها با يکديگر و ميزان اعتماد هر يک بر ديگری در مقدمه روشن نشده و در سازوارۀ انتقادی صرفا به اختلافات نسخه‌ها اشاره شده بی آنکه تبارشناسی نسخه‌ها مبنای تصحيح نهایی نص کتاب باشد. معلوم نیست کدام نسخه‌ها به عصر مؤلف نزديکتر و يا به متن او وفادارترند. برای اين کار بايد تبارشناسی نسخه‌ها یکی یکی روشن شود و در مقدمه مورد بحث تحلیلی و تفصیلی قرار بگیرد. آنچه محقق کتاب در مقدمه دربارۀ نسخه‌ها ابراز داشته برای چنين منظوری اصلا کافی نيست.
۳– متأسفانه در حاشيه‌های کتاب شمارگان اوراق نسخه‌های اساس ذکر نشده و به همين دليل پیگيری و مقابلۀ مجدد متن چاپی با نسخه‌ها در صورت نياز برای خوانندگان ممکن نيست.
۴– در مقدمه بحثی تفصیلی دربارۀ نسخه‌ها نيامده و صرفا ليستی بدون نظم تاريخی از نسخه‌ها ارائه شده. معلوم نيست کدام نسخه‌ها و دقیقا توسط چه کسانی در طول تاریخ قرائت و مقابله شده و سير تاريخی هر نسخه چيست و حواشی نسخه‌ها اگر ناظر به بلاغ و اصلاح نسخه‌ها بوده توسط چه کسانی در طول زمان انجام شده و کدام نسخه‌ها به اصول صحيحتری باز می‌گردند. در طول کتاب نيز تا آنجا که من ديدم از ذکر حواشی نسخه‌ها به شکل سیستماتيک خودداری شده است.
۵– متأسفانه در مقدمه ارتباط مجلدات مختلف از يک نسخه از کتاب که گاهی در کتابخانه‌های مختلف هم پراکنده شده مورد بحث قرار نگرفته است. بررسی همۀ نسخه‌های تهذيب جشمي خود باید موضوع یک رساله دکتری قرار گیرد. خوشبختانه بیشتر نسخه‌های این کتاب در اختيار نويسنده اين سطور هست. اگر کسی علاقه دارد که در اين زمينه کار کند لطفا پيام بگذارد.
۶– در پاورقی‌ها تا آنجا که در مجلد اول آن ديدم منطق واحدی برای ذکر مصادر و منابع ديده نمی شود. در واقع گاهی محقق کتاب به طور پراکنده به منابعی ديگر در پاورقی‌ها اشاره می کند. نظم واحدی از اين جهت در مجلد اول آن نديدم.
با اين وصف تلاشی گسترده از سوی محقق کتاب برای احيای اين اثر ارزشمند صورت گرفته و همينک ما تفسيری با اهميت از معتزله را در اختيار داريم.
نویسنده: حسن انصاری
منبع: کاتبان / بررسی‌های تاریخی