میراث مکتوب- منشی میرزا اعتصام‌الدّین جون‌پوری در دربار نوابانِ بنگال به شغلی دیوانی و منشی‌گری مشغول بود و بعدها در کمپانی هند شرقی مشغول کار شد. وی برایِ ارسالِ نامه‌ای از طرفِ پادشاهِ گورکانیِ هندوستانی به پادشاهِ انگلستان، به همراهِ یکی از کارگزارانِ انگلیسیِ کمپانیِ هندِ شرقیِ – کاپیتان سونتین- به انگلستان رفت. سفرِ وی از سالِ 1180 تا 1183 هجری به طولِ انجامید. میرزا اعتصام‌الدّین، پس از بازگشت به هندوستان، در 1191هجری سفرنامه‌اش را نوشت.
پس از سفرنامه منشی اسماعیل، «شگرف‌نامه ولایت» دوّمین سفرنامه‌ای است که یک هندوستانی درباره اروپاییان نوشته است. هر دو سفرنامه هم به فارسی نوشته شده است.
در همان سال‌ها این کتاب به انگلیسی ترجمه و چاپ شد:
Shigurf namah i Velaët, or, Excellent intelligence concerning Europe: being the travels of Mirza Itesa Modeen in Great Britain and France –Translated by: Sir James Edward Alexander, Printed for Allen Parbury, London, 1827.
«شگرف‌نامه ولایت» تاکنون دوبار به زبانِ اردو ترجمه شده است:
مترجم: مولوی سیّد امیر حسن نورانی، کتاب‌خانه شرقی و عمومیِ خدابخش، شهرِ پَتنا، هندوستان، 1995.
مترجم: مُحب‌الله چودَری سَندیلوی، دایرة معین المعارف، کراچی، پاکستان. (سال چاپ نامعلوم).
در بنگلادش هم این اثر به انگلیسی ترجمه شده است:
The Wonders of Vilayet (trans. of the first Indian travel book on Europe), Peepal TreeBooks, Leeds, 2002 (A section, titled ‘Passage to Scotland’, excerpted in The Scotsman). New edition: Delhi, Chroniclebooks, 2007.
دکتر امید سپهری راد، عضوِ هیئتِ علمی دانشگاه آزاد اسلامی بُجنورد- برایِ نخستین بار متنِ اصلی و فارسیِ این اثرِ مهم را با مقایسه سه نسخه تصحیح کرده است: کتاب‌خانه موزه بریتانیا (لندن)؛ کتاب‌خانه عمومی آیت‌الله العظمی مرعشی (قم)؛ سازمان اسناد و کتاب‌خانه ملّیِ ایران (تهران). همچنین از ترجمه و اردو انگلیسیِ (الکساندر) شگرف‌نامه ولایت و بهره‌گیری از فهرستِ نسخه کتاب‌خانه بودلیان (آکسفورد)
مشخّصاتِ کتاب: «شگرف‌نامه ولایت»، مولف: منشی میرزا اعتصام‌الدّین جون‌پوری، تصحیح از: امید سپهری راد، انتشاراتِ بیژن یورد، بُجنورد، 1397، با خوشنویسیِ خلیل رستمی بُجنوردی (استادِ ممتازِ خوشنویسی).
فهرستِ مطالبِ کتاب:
– پیشگفتارِ مصحّح
– درباره مولّف
– سببِ تالیف
– حالِ فرستادنِ نامه شاه عالَم نزدِ شاه انگلستان
– سوار شدنِ جهازِ فرانسیس و برخی از خصوصیاتِ دریایِ شور گوید
– مجملی از آمدن و احوالِ پرتکیش و غیره کلاه‌پوشان فرنگ در مُلکِ بنگاله می‌نگارد
– مقاله در حال آمدنِ پرتیکش
– در ذکرِ حالاتِ آمدنِ کلاه‌پوشانِ فرنگ در مُلکِ بنگاله و ساختنِ کوتهی‌ها به طریقِ برج و قلعه
– ذکرِ اخراجِ کوتهی‌ها پرتکیش
– ذکرِ برخاستنِ کوتهی‌ها انگریز از کهول کهات و آبادی در کلکتّه
– ذکرِ فرار شدنِ قومِ الیمان
– در ذکرِ وسعت و فصحتِ دریایِ شور و عدمِ انتهایِ عمقِ آن
– در ذکرِ ترکیبِ قبله‌نما یعنی کمپاس که فارسیان حلقه گویند
– در بیانِ آئینِ پیمایشِ جهاز و حسابِ کمی و بیشیِ هوا و غیره
– در بیانِ ترکیب و اسلوبِ اقسامِ جهاز و طریقه روشِ جهاز و بادبان‌ها و مکاناتِ آنها
– در بیانِ اقسامِ بادها که از آن نفع و نقصان در خرامِ جهار حاصل آید
– رسیدنِ جهاز به جزیره مورسیس و بیانِ حالات
– در ذکرِ جزیره مندیله و چندی از انگریزان با قومِ اسپان گوید
– در بیانِ احوالِ جزیره پیکو گوید
– در بیانِ حالاتِ کاف و خصوصیاتِ آنجا
– ذکرِ عجایب و غرایبِ دریا آنکه به دیدن و شنیدنِ آمده
– رسیدنِ جهاز در شهر نارت نوریانون (پورت آو نانتر) تعلقه فرانسیس و خصوصیات و حکایاتِ آنجا
– در بیانِ حقایقِ شهرِ انگلند و حالاتِ آنجا گوید
– رسیدنِ شهرِ لندن به دارالخلافه مُلکِ انگلند و خصوصیاتِ آنجا
– در صفتِ عمارتِ شهرِ لندن
– حالِ کلیسایِ مستر آبی
– دیگر پل ویس مینستر برج
– در صفتِ عماراتِ حویلیِ پادشاه
– حالِ حولیِ پادشاه بی‌بی
– صفتِ باغِ پادشاهی
– صفتِ دیگر شهرها و ترتیبِ دوکان‌ها
– در بیانِ نهرها و آبِ شیرین
– صفتِ پلی هوس یعنی خانه‌هایِ رقص
– حالاتِ چابک‌سوار چلسی
– ذکرِ خانه رقص
– در صفتِ زنِ بلندبالا و جسیمه
– ذکرِ پادشاهی که خانه اشیایِ غریبه ساخته
– ذکرِ مدرسه‌هایِ شهرِ لندن که در نواحِ شهراند و خصوصیاتِ آنجا
– ذکرِ مدرسه تعلیم علم هیات یعنی اشکالِ زمین و آسمان
– ذکرِ باریدنِ برف و یخ و حالِ ولایت
– ذکرِ خصوصیاتِ مُلکِ اسکاتن
– ذکرِ کپتان سونتن و آبادیِ مُلک
– ذکرِ آفرینش قومِ کلاه‌پوشانِ فرنگ و آبادیِ مُلک و اختلافِ دین و مذهبِ ایشان
– ذکرِ اجرایِ دین و مذهبِ عیسوی که بعد فوت آن حضرت علیه‌السّلام در مُلک‌ها جاری گشته
– ذکرِ برخی از عقاید و ایمانِ نصاری
– در بیانِ دین و مذهبِ نصاری به موجبِ احکامِ انجیل
– ذکرِ مذهبِ ریاکاران و مالدارانِ فرانس
– در ذکرِ عبادت و نمازِ مردمِ ولایت
– موجبِ انکارِ قومِ انگریزیان به نبوّتِ حضرتِ محمّد (ص) و قرآنِ شریف
– بیانِ این قوم در اعتقادِ کتبِ آسمانی
– بیانِ بحثِ مثایلِ عقایدِ اسلام
– در بیانِ سوال جوابِ دین که با مردمِ ولایت شده
– ذکرِ حالاتِ مُلک انگلند و سلاطینِ آنجا
– ذکرِ گوره‌هایِ ولایت
– حالِ مُلکِ فرانس و قومِ فرانسیس
– ذکرِ صفاتِ حمیده پادشاه ولایت
– ذکرِ قوانینِ مُلک‌داریِ انگریزی و اتّفاقِ ایشان
– ذکرِ آئینِ سپاه و لشکرها و درجه سرداران
– حالِ تعیین و تجویزِ اربابِ عدالت
– بیانِ فوجِ پادشاهی
– ذکرِ عدالتِ زنا
– بیانِ صفتِ جنگ و شجاعتِ قومِ انگریز
– در وجه تسمیه کمپنی و اجرایِ کار و بارِ کمپنی
– احوالِ طرقِ رهزنان و قطّاع‌الطّریقِ دریا گوید
– در طریقِ ساختنِ لارد میر و حاکمِ شهر
– در رسمِ تربیت و تعلیم علم و هنزآموزیِ طفلانِ کارخانجات
– رسمِ تربیتِ طفلان و پرورشِ یتیم و بیکس
– در ذکرِ حالِ عقلِ معاش گوید
– در بیانِ حالِ آمریکه که آن را دنیایِ نو گویند
– خصوصِ حالِ آمریکه
– در بیانِ انگلند و حالاتِ غلّه و غیره
– بیانِ اقسامِ گُلهایِ ولایت
– بیانِ اشجارِ ولایتِ فرنگ
– ذکرِ سرای و مقامات و منازلِ مسافران
– بیانِ طریق و سراه و بهتاره و غیره
– ذکرِ راسته بندیِ صحرا و گرفتنِ چرخِ رسته‌بندی
– طریقِ کشتکار
– ذکرِ خوبیِ کشتکار
– بیانِ گاوان و دیگر مواشی
– در ذکرِ اسبان
– بیانِ مرغ و بط و غیره
– ذکرِ اقسامِ صباع دام و دَد
– بیانِ صفِ سگانِ شکاری
– بیانِ شکارچیان و سواریِ اسبان
– بیانِ سگانِ کباب‌باز
– ذکرِ صنایع بدایعِ مُلکِ فرنگ
– در آئینِ دولاب کارخانه بیر
– بیانِ گهری ساعت
– سببِ بی‌اتّفاقی از کپتان سونتن
– ذکرِ عیب و رسمِ ولایتِ انگریزان
– ذکرِ شروطِ قماربازی
– غرایبِ روم
– بیانِ موضعِ دبیل دا یعنی شیطان
در خاتمه شگرف‌نامه
– فرهنگِ لغات
– پیوست‌ها
منبع: پایگاه خبری نسخ خطی