میراث مکتوب- دکتر اخلاق احمد متخلّص به آهن استادِ فارسی در مرکزِ مطالعاتِ فارسی و آسیایِ میانه، دانشگاه جواهر لعل نهرو، دهلی، هندوستان است. وی مجموعه مقالاتِ قدیمیِ دانشمندانِ هندوستان و پاکستان، به زبانِ اردو، درباره خیّام را گردآوری کرده و با مقدّمه و حواشی به چاپ رسانده است.
وی در مقدمّه کتابِ «خیّام‌شناسی» نوشته است: «در شبه‌قارّه شعرهایِ خیّام همواره مقبول بوده است و برخی از نسخه‌هایِ نادرِ رباعیاتِ خیّام در شبه‌قارّه بوده است. مثلاً در کتاب‌خانه شخصیِ گوری پَرشاد سَکسینه نسخه رباعیاتِ خیّام به تاریخِ 826 هجری/ 1423م است که قوام بن محمّد بن مازندرانی آن را کتابت کرده است. پروفسور مجیب اشرف نَدوی از استادانِ شهرِ کلکتّه یک نسخه مهم به دست آورده بود که در ملکیتِ منشی دیوی پَرشاد پَسروری در شهرِ سیال‌کوت بود. اهمیّتِ این نسخه در آن بود که سلطان علی مشهدی- خطّاطِ معروف- برایِ سلطان حسین بایقرا (872-911هجری) کتابت کرده بود و نقّاشِ نامور- بهزاد- آن را آراسته کرده بود.
در حدِ جستجویِ گردآورنده، نخستین مقاله درباره خیّام به زبانِ اردو در مجلّه «معارف» عَلیگَر در سالِ 1898 چاپ شده بود. عنوانِ مقاله: «عمر خیّام کا فلسفه زندگی» (=فلسفه زندگیِ عمر خیّام)، به قلمِ: مولوی غلام‌الثّقلین (نامِ اصلیِ وی: خواجه غلام‌الثّقلین). وی بازرسِ مدارسِ منطقه گُلبرگه در هندوستان بود. علامه شبلی نعمانی هم در جلدِ اوّلِ «شعرالعجم»، (سالِ چاپ: 1908) به خیّام پرداخته است. در شبه‌قارّه رباعیاتِ خیّام به زبان‌هایِ سانسکریت، اردو، هندی، بنگالی و دیگر زبان‌هایِ هندوستانی ترجمه شده است. برخی از آن‌ها از فارسی ترجمه شده‌اند و برخی از ترجمه فیتز جرالد. هَری وَنش رای بَچّن از رویِ ترجمه جرالد، رباعیاتِ خیّام را به زبانِ هندی ترجمه کرده است. راجا مَکّن لال در 1260هجری/ 1844م به زبانِ اردو ترجمه کرده است که از نظر زمانی بر جرالد برتری دارد. رباعیاتِ خیّام را در هندی شاعرانی چون: میتلی شَرَن گُپت و سُمِترا نَندَن پَنت به زبانِ هندی و شاعرانی چون: واقف اَمروهوی؛ عبدالحلیم عدم؛ قزلباش دهلوی؛ میراجی؛ کاظم علی شوکت؛ بِلگرامی؛ عبدالرشید اعظمی رباعیاتِ خیّام را به زبانِ اردو ترجمه کرده‌اند».
مشخصّاتِ کتاب: «خیّام‌شناسی؛ مجموعه مقالاتِ کمیابِ دانشمندانِ هندوستان و پاکستان درباره خیّام به زبانِ اردو»، به کوشش: اخلاق احمد آهن، ایجوکیشَنَل هاوس، دهلی‌نو، هندوستان، 2017- فهرستِ مقالات:
– «مقدّمه» // اخلاق احمد آهن
– «الخیّام» // ابوالنّصر غلام یسین آه دهلوی- (این مقاله ابتدا در چندین شماره هفته‌نامه «احسن‌الاخبار» شهرِ کلکتّه در 1902 چاپ شد: جلد 1 شماره 22 تا 31 – 18 ژوئیه تا 19 سپتامبر 1902. سپس به صورتِ کتابِ مستقل همراه با ضمیمه در 1903 با عنوانِ: «الخیّام» منتشر شد. این نخستین کتاب به زبانِ اردو درباره خیّام در هندوستان است. سپس این کتاب را، دکتر ابوسلمان شاه‌جهان‌پوری با مقدّمه و حواشیِ عالمانه در 1997 از موسسه تحقیقاتیِ ابوالکلام آزاد، شهرِ کراچی، پاکستان منتشر کرد)
– «رباعیاتِ عمر الخیّام» // مولانا ابوالکلام آزاد – (این مقاله در نشریه «الهلال» چاپ شده بود. در کتابِ «الخیّام»، به کوشش: دکتر ابوسلمان شاه‌جهان‌پوری، موسسه تحقیقاتیِ ابولکلام آزاد، شهرِ کراچی، 1997، به طورِ «تکلمه» آمده است)
– «حکیم عمربن خیّام» // جواد علی خان عالی – (چاپ شده در ماهنامه «زمانه»، شهرِ کان‌پور، مارس 1909)
– «نگاهی به خیّام» // انور مسعود (مقاله‌ای چاپ شده در کتابِ گوشه‌هایی از ادبِ فارسی، عاقب پَبلی‌کیشنز، شهرِ اسلام‌آباد، 1993)
– «خیّام» // سیّد صباح‌الدّین عبدالرّحمن (چاپ شده در مجلّه «معارف»، دارالمصنّفین، شهرِ اَعظم‌گَر، آوریل 1986)
– «یک نسخه‌خطّیِ قدیمی از رباعیاتِ عمر خیّام» // پروفسور محمّد اقبال (چاپ شده در «اوریَنتَل کالج میگزین»، شهرِ لاهور، می 1926)
– «رباعی‌هایِ نایابِ خیّام در بیاضِ کرمان» // پروفسور سیّد امیر حسن عابدی (چاپ شده در یادگارنامه فخرالدین علی احمد، موسسه غالب، شهرِ دهلی‌نو، 1994)
– «نوروزنامه خیّام» // پروفسور محمّد اقبال ( چاپ شده در «اوریَنتَل کالج میگزین»، شهرِ لاهور، نوامبر 1934)
– «شاهکارِ عظیمِ هندسه خیّام؛ شرح ما اشکل من مصادرات اُقلیدس» // شَبّیر احمد خان غوری – (چاپ شده در مجلّه «جَرنَل»، کتاب‌خانه شرقی و عمومی خدابخش، شهرِ پَتنا، شماره 54-55، سالِ: 1991)
– «برخی از نوشته‌هایِ کمیابِ خیّام» // دکتر نذیر احمد – (چاپ شده در «اورینَتَل کالج مَیگزین»، شهرِ لاهور، می 1959)
– «عمر خیّام و خاقانی» // امتیاز علی خان عرشی – (چاپ شده در ماهنامه «بُرهان»، دهلی، فوریه 1972. به جز این مقاله، مرحوم امتیاز علی خان عرشی دو مقاله مهم درباره خیّام دارد: «نسخه نادری از عمر خیّام» و «رباعیاتِ خیّام در مرصادالعباد» که هر دو در مجموعه مقالاتِ عرشی به چاپ رسیده‌اند)
– «خیّام در تفسیرِ کبیر» // شَبّیر احمد خان غوری – (چاپ شده در «مجلّه علوم اسلامیه»، دانشگاهِ اسلامی عَلیگَر، شهرِ عَلیگَر، دسامبر 1960)
– «نگاهیِ تحقیقی به رباعیاتِ خیّام» // عبدالبارسی آسی – (چاپ شده در سه ماهیِ «اردو»، انجمنِ ترقّیِ اردو، شهرِ کراچی، اورنگ‌آباد، اکتوبر 1941)
– «فلسفه زندگیِ عمر خیّام» // مولوی غلام‌الثّقلین (نامِ اصلیِ وی: خواجه غلام‌الثّقلین)– (چاپ شده در ماهنامه «معارف»، شهرِ عَلیگَر، یکم دسامبر 1898)
– «رباعیاتِ عمر خیّام» // کَرنَل بولا نات – (چاپ شده در ماهنامه «زمانه»، شهرِ کان‌پور، می 1917)
– «مشرق و عمر خیّام» // برهان احمد فاروقی – (چاپ شده در «عَلیگَر میگزین»، دانشگاهِ اسلامیِ عَلیگَر، شهرِ عَلیگَر، 11 و 12 ژانویه 1929)
– «صهبایِ خیّام» // حسّان نَدوی – (چاپ شده در ماهنامه «زمانه»، شهرِ کان‌پور، آوریل 1927)
– «نخستین مترجمِ رباعیاتِ خیّام» // قیصر سرمست – (چاپ شده در دوماه‌نامه «شیرازه»، جلد 13، شماره 4 و 5و 6، شهرِ سَری‌نگَر، کشمیر، هندوستان)
– «مقبولیّتِ خیّام» // ضیاء احمد – (چاپ شده در «عَلیگَر میگزین»، دانشگاهِ اسلامیِ عَلیگَر، شهرِ عَلیگَر، ژانویه 1933)
– «حکیم غیاث‌الدّین ابوالفتح عمرالخیّام» // خاقان حسین عارف – (چاپ شده در ماهنامه «زمانه»، شهرِ کان‌پور، ژوئیه 1922)
– «رباعیاتِ عمر خیّام» // اکبر حیدری کاشمیری – (چاپ شده در ماهنامه «شیرازه»، جلد 24، شماره 6 و 7، شهرِ سَری‌نگَر، کشمیر، هندوستان)
– «مترجمِ رباعیاتِ خیّام: اِدوارد فیتز جرالد» // محمّد اسحاق (چاپ شده در ماهنامه «زمانه»، شهرِ کان‌پور، ژوئیه- دسامبر 1935)
– «هَری وَنِش رای بَچن؛ خیّامِ هندوستان» // محمود واجد – (چاپ شده در ماهنامه «شاعر»، شهرِ بمبئی، ژوئن 1966)
– «مرقّعِ اکبر تجویدی» // سیّد علی عبّاس جلال‌پوری – (چاپ شده در ماهنامه «نقوش»، شهرِ لاهور، سپتامبر 1958)
– «انتخاب و ترجمه رباعیاتِ خیّام» // اخلاق احمد آهن
– «معرّفیِ مقاله‌نویسان» // اخلاق احمد آهن
– فهرستِ منابع
دکتر اخلاق احمد آهن در ایالتِ بیهار هندوستان به دنیا آمد. از دانشگاهِ جواهر لعل نهرو در دهلی دکترایِ ادبیاتِ فارسی دریافت نمود. عنوانِ رساله دکتریِ وی: «سهمِ سهراب سپهری در توسعه شعرِ نوِ پارسی» بود. دکتر اخلاق احمد آهن، پیش از این، مجموعه مقالاتِ مرحوم امتیاز علی خان عرشی به زبانِ اردو درباره زبان و ادبیاتِ فارسی را گردآوری و با مقدمه و حواشی به چاپ رسانده بود (ایجوکیشنل پَبلشنگ هاوس، دهلی‌نو، 2007). مرحوم امتیاز علی خان عرشی (1904-1981) مدیرِ وقتِ کتاب‌خانه رضا رامپور در هندوستان بود. دکتر اخلاق احمد آهنِ مجموعه مقالاتِ دانشمندانِ شبه‌قارّه در موضوعِ بیدل و را هم در دستِ چاپ دارد. مجموعه همچنین مقالاتِ دکتر نذیر احمد (1915-2008) درباره زبان و ادبِ فارسی به کوششِ وی به زودی منتشر خواهد شد.
کتاب «خیّام‌شناسی» را در سایتِ ریخته مطالعه کنید:
https://www.rekhta.org/ebooks/khayyam-shanasi-akhlaq-ahmad-ahan-ebooks?lang=ur