میراث مکتوب- سراج‌الدّین علیخان آرزو (1099-1169 هجری) تذکره‌نویس، نقّاد، فرهنگ‌نویس و زبان‌شناسِ برجسته هندوستان است و تذکره «مجمع‌النّفائس» (سالِ تالیف حدود: 1164 هجری) و فرهنگِ لغتِ «نوادرالالفاظ» (سالِ تالیف: 1163 هجری) از مهم‌ترین تالیفاتِ اوست.
«مٌثمر» یکی دیگر از آثارِ بسیار ارزشمندِ خان آرزو که است در 1164 هجری/ 1752م تالیف نمود. این کتاب، به سبکِ کتابِ عربیِ «المُزهر» (تالیفِ: جلال‌الدّین سیوطی) است که در آن به زبانِ عربی درباره اصولِ علمِ لغت به تفصیل بحث شده است. خان آرزو، اقتباساتِ عربی را از «المُزهر» نقل نموده و به همان طرز به فارسی به نگارش آورده است.
«مُثمر» مجموعه‌ای از نظریاتِ خان‌آرزو در زبان‌شناسی، لغت‌شناسی و سبک‌هایِ شعری است. وی در این کتاب بحث‌هاییِ دقیقی درباره ارتباطِ زبان‌هایِ فارسی، سانسکریت و هندی عرضه کرده است.
دکتر ریحانه خاتون- فرزندِ شادروانِ دکتر نذیر احمد (1915-2008)- به عنوانِ رسالۀ دکتری «مُثمر» را در گروهِ فارسیِ دانشگاهِ اسلامی عَلیگَر هندوستان تصحیح کرده بود که شاملِ اصلِ اوّل تا پایانِ اصلِ 38 بود. این رساله دکتری، در سالِ 1991 با مقدمّه عالمانه شادروان دکتر ابواللیث صدّیقی (1916-1994) از مؤسسه مطالعاتِ آسیایِ مرکزی و غربی در شهرِ کراچی در پاکستان منتشر شد.
بقیّه «مثمر» یعنی اصلِ 39 تا اصلِ 41 و به تصحیحِ دکتر ریحانه خاتون در سالِ 2017 در هندوستان منتشر شده است. مصحّح جمله‌ها و واژه‌هایِ عربی را اعراب‌گذاری و به فارسی برگردانده است.
او اشعاری را که کتاب برایِ استناد و شرح به کار برده، با دیوان‌هایِ شعرا مقایسه کرده و اختلافات را در حاشیه نوشته است و تا جایی که ممکن بوده، نامِ شاعرانِ آورده شده است.
همچنین بعضی واژه‌ها و اصطلاحاتِ مشکل را با استناد به فرهنگ‌هایِ دیگر توضیح داده است. خان آرزو بیشتر یک جمله یا یک مصرع را برایِ مثال آورده است. مصحّح در تصحیح تا جایی که توانسته است، برایِ سند آن جمله یا مصرع، مثالِ دیگری آورده است.
بخش‌هایی از مقدمه کتاب که به قلمِ دکتر ریحانه خاتون نوشته شده است:
بعد از مطالعه تطبیقیِ «مُزهر» و «مُثمر» می‌توان گفت که با وجودِ اینکه آرزو سبکِ سیوطی را اخذ کرده ولی خودِ او هم عالم و دانشور و بلندمرتبه بود و گیرایی و انفرادیتِ وی اظهر من الشّمس است. او کتاب‌هایِ مهمی که درین موضوع به دست می‌رسیده استفاده کرده مانندِ: از تالیفاتِ خود: «خیابان شرحِ گلستان»؛ «شرحِ سکندرنامه»؛ «عطیه کبری»؛ «سراج وهّاج»؛ «سراج منیر»؛ «موهبتِ عظمی»؛ «سراج‌اللغات»؛ «چراغِ هدایت»؛ «دادِ سخن»؛ «تنبیه‌الغافلین» و از دیگر کتاب‌هایِ آن دوره: قاموس؛ حبیب‌السّیر، تواریخ‌اولیا؛ رساله ابراهیمی؛ کافیه و شافیه؛ شیرین خسرو؛ جاماسب‌نامه؛ زند؛ اعجازِ خسروی؛ تفسیرِ دیلمی؛ گلستان و بوستانِ سعدی؛ فرهنگِ جهانگیری؛ رشیدی؛ برهانِ قاطع؛ تخفه السّعادت؛ فصولِ اکبری و غیره استفاده کرده است. آرزو به علاوه این کتب، از اشعارِ شعرایِ معروف و غیرِ معروفِ استناد جسته و بیشتر را به احسن شرح کرده است.
در این کتاب، علیخان آرزو «مُثمر» را در 41 باب منقسم کرده و باب را «اصل» نامیده. بعضی «اصل»، مختصر و بعضی طولانی و مربوط به مسئله مختلف‌اند. بعضی «اصل» را بارِ دیگر تقسیم کرده و آن را «تذئیل»، «تذنیب»، «فایده» و «بشنو» اسم گذاشته.
آرزو در سی‌ونهمین اصل که طولانی است، کلماتِ غیرمفرده که برایِ نسبت و جزوِ آن در فارسی آید به ترتیبِ حروف تهّجی بحث نموده. در نظرِ وی بعضی کلمات است که در الفاظ زیادت کنند و آن گاهی اسم بوده و گاهی حرف و تا اسم ثابت شود به حرف نباید شد که اسم، اصل است و حروف، تابع از آن جمله است. و چهل‌مین اصل ماخوذ است از معرفتِ بحث فی المزهر قال ابن فارس فی فقه اللغة العرب تحت من کلمتین کلمة واحد و هو جنس من الاختصار کعجله. چهل‌ویکمین اصلِ کتاب مربوط به ضرب‌المثل‌ها و کنایات است.
هشت نسخه‌هایِ «مُثمر» در هندوستان و پاکستان که زیرِ مطالعه مصحّح بوده است:
نسخه‌میکروفیلم نور در دهلی، هندوستان؛ نسخه کتابخانه ذاکر حسین در جامعه ملّیه اسلامیه، دهلی، هندوستان (در فهرستِ کتابخانه نسخه است، امّا خودِ نسخه مفقود است)؛ نسخه کتابخانه خدابخش، پَتنا، هندوستان؛ دو نسخه در کتابخانه رضا رامپور، هندوستان؛ بسیار بدخط و تقریباً ناخوانا که ترقیمه و مدخل‌هایش غیرقابلِ خواندن بودند. دو نسخه در کتاب خانه مولانا آزاد، دانشگاهِ اسلامیِ عَلیگَر، ذخیره عالم. یکی از نسخه‌هایِ عَلیگَر این نسخه به خطِ نستعلیق، تاریخِ ترقیمه: 15 ربیع‌الثانی 1227 هجری. نسخه‌ای تمیز و خوانا است که همین نسخه اساس قرار داده شده است؛ نسخه دانشگاهِ پنجاب، لاهور.
مشخصّاتِ کتاب: «مُثمر»، تالیف: سراج‌الدّین علیخان آرزو- جلدِ دوم به تصحیح، مقدّمه و حواشی: ریحانه خاتون، دهلی، سالِ چاپ: 2017.
فهرستِ مطالب: علائمِ اختصاری؛ نشانه‌هایِ اختصاری؛ مقدّمه؛ اصل: در بیانِ کلماتِ غیرمفرده که برایِ نسبت و جز آن در فارسی آید به ترتیبِ حروفِ تهجّی-حرفِ الف-حرف با- حرفِ بایِ فارسی- حرف تای فوقاینه- حرف جیم عربیه- حرف جیم فارسی- حرف خای معجمه- حرف دال مهمله- حرف رایِ مهمله-حرف زای مهجمه- حرف سین مهمله-حرف شین معجمه- حرف غین معجمه-حرف فا- حرف کاف عربیه- حرف کاف فارسیه- حرف لام- حرف میم- حرف نون- نگ و نگان- حرف واو-حرف هـ- حرف یای تحتانیه – یک- ین و ینه- یو و یون- اصل درمعرفتِ بحث فی المُزهر؛ اصل در امثال: الف با مد- الف- بابِ موحّده- بایِ فارسی- تایِ فوقانی- تایِ مثلثه- جیم عربی- جیم فارسی- حایِ مهمله- خایِ معجمه- دال مهمله- رای مهمله-زای مهمله- سین مهمله- شین معجمه- صاد مهمله- ضاد معجمه- طای مهمله- طایِ معجمه- عین مهمله- غین معجمه- فا- قاف- کاف عربی- کاف فارسی- لام- میم- نون- واو- ها- یایِ تحتانی ؛ خاتمه کتاب؛ فهرستِ اشخاص؛ فهرستِ کتاب‌ها؛ فهرستِ جاها؛ فهرستِ عباراتِ عربی؛ کتابیات؛ مقدّمه انگلیسی.