پس از شکستِ حاکمِ بنگال – نوّاب سراج الدّوله- در سالِ 1757 «کمپانیِ هندِ شرقی» شهرِ کلکّته را پایتختِ خود قرار داد و در عرضِ چند سال، ساختمان‌ها، اداره‌ها، دفترهایِ دولتی، خیابان‌ها و خانه‌هایِ مردم هم به سبکِ انگلیسی ساخته شد. به طوری که کلکتّه به «شهرِ محلّات» معروف شد. [مَحَل در زبانِ اردو:کاخ، قصر]. از این پس شرق‌شناسی در این منطقه مورد توجه قرار گرفت. این چند کتاب، خود گویایِ این امر میباشد که در این منطقه در زمینه علوم شرقی و شرق‌شناسی چه کارهایِ مهمی انجام شده‌اند:
– “British Orientalism and the Bengal Renaissance: The Dynamics of Indian Modernization, 1773-1835”, David Kopf, Princeton University Press, 1969.
– “Bengal: The British Bridgehead: Eastern India 1740-1828”, P. J. Marshall, Cambridge University Press, 1987.
– “Sir William Jones, a reader; Collection of representative works of Sir William Jones”, British Philologist and Orientalist Satya Sheel Pachori, Oxford University Press, 1993.
– “Intellectual and Cultural Characteristicsof India in aChanging Era, 1740-1800”, George.D. Bearce, Journal of Asian Studies, November 1965, Vol: 25, No:1, Page: 3-17.
– “The Asiatic Society of Bengal and the Discovery of India’s Past 1784-1838”, O. P. Kejariwal, Dehli, 1988.
«فورت ویلیام کالج» (Fort William College) و «انجمنِ آسیاییِ بَنگال» (Asiatic Society of Bengal) جزوِ نخستین مراکزِ مهمِ تاسیس شده از سویِ انگلیس‌ها در بنگال بودند که به جمع‌آوری و تدریسِ علومِ شرقی اهتمام ورزیدند. پیش از این فهرستِ نسخه‌هایِ خطّی و کتاب‌هایِ «فورت ویلیام کالج» منتشر شده‌اند. شایان ذکر است که «مجموعه فورت ویلیام کالج» بعدها به آرشیو ملّیِ هند در دهلی منتقل شدند:
– “Catalogue Books of the Fort William College Collection in the National Archives of India Library”, by R.K. Perti, 1984.
– “Catalogue of Manuscripts of the Fort William College Collection in the National Archives of India Library”, by R.K. Perti, 1989.
علاوه بر «انجمنِ آسیاییِ بنگال»، کتاب‌خانه دیگری به نامِ «کتاب‌خانه سلطنتی» (Imperial Library) هم دارایِ ذخیره‌هایِ نایابی بود که بعدها این کتاب‌خانه را به «کتاب‌خانه ملّی» (National Library) در کلکتّه ملحق کردند. فهرستِ نسخه‌هایِ خطّیِ زبانِ اردویِ این دو کتاب‌خانه را شانتی رَنجَن بَتاچاریا به صورتِ مقاله سال‌ها پیش منتشر کرده بود:
شانتی رنجن بھٹاچاریہ کی مرتبہ فہرستیں: ’’کلکتہ اور اطرافِ کلکتہ کے کتب خانوں میں محفوظ اردو مخطوطات‘‘، مشمولہ: ’’اردو مخطوطات کی فہرستیں (رسائل میں)‘‘، مرتبہ: ڈاکٹر رفاقت علی شاہد، لاہور اردو اکیڈمی پاکستان۔ اشاعت ِاول: مئی 2000ء، ص 121 تا 142 (حواشی:ص 309 تا314)
فهرستِ نسخه‌هایِ خطّی و کتاب‌هایِ چاپیِ عربی و فارسیِ «انجمنِ آسیاییِ بنگال» منتشر شده است. فهرستِ کتاب‌هایِ چاپیِ زبانِ اردو موجود در آن هم منتشر شده است. امّا فهرستِ نسخه‌هایِ خطّیِ زبانِ اردو، تاکنون منتشر نشده است.
در کتابِ تازه منتشر شده به کوششِ دکتر معین‌الدّین عقیل، فهرستِ نسخه‌هایِ خطّیِ اردو در کتابخانههای ِمهمِ کلکتّه فهرست‌نویسی شده است. این کتاب در سالِ 2016 از سویِ انجمنِ ترقیِ اردو در دهلی‌نو هندوستان و در سالِ 2019 در پاکستان منتشر شد:
«کلکتہ میں اردو کے نادر ذخائر، ایشیاٹک سوسائٹی اورنیشنل لائبریری کے اردو مخطوطات»، به کوششِ: دکتر معین‌الدّین عقیل، ناشر: مجلسِ ترقّیِ ادب، لاهور، پاکستان، سالِ چاپ: 2019.
فهرستِ کتاب شامل:
* انجمنِ آسیاییِ کلکتّه: هدف، تاسیس و فعالیت‌هایش، تاریخچه مطالعه هندشناسی، تاسیسِ انجمنِ آسیاییِ بَنگال، تحقیقاتِ ویلیام جونز در هندشناسی، هندشناسی پیش از ویلیام جونز، شرق‌شناسانِ معاصرِ ویلیام جونز، تاثیرِ انجمنِ آسیاییِ بَنگال.
* نسخه‌هایِ خطّی به زبانِ اردو در انجمنِ آسیاییِ کلکتّه:
– فهرست: سیّد جمیل نقوی
– ضمیمه‌ها:
ضمیمه اوّل: انجمنِ آسیایی، منتخبی از نسخه‌هایِ خطّیِ به زبان اردو در کلکتّه.
ضمیمه دوّم: نخستین فهرستِ نسخه‌هایِ خطّی به زبانِ اردو در انجمنِ آسیایی و کتاب‌خانه ملّی؛ نسخه‌هایِ خطّی به زبانِ اردو در انجمنِ آسیاییِ کلکتّه؛ نسخه‌هایِ خطّی به زبانِ اردو در کتاب‌خانه ملّی؛ نسخه‌هایِ خطّی به زبانِ اردو در مجموعه بوهار؛ نسخه‌هایِ خطّی به زبانِ اردو در مجموعه زکریا؛ مجموعه کتاب‌خانه سلطنتی؛ مجموعه کتاب‌خانه ملّیِ کلکتّه.
* حواشی از دکتر رفاقت علی شاهد.