میراث مکتوب- ابوعلی دقاق از مشایخ بزرگ تصوف خراسان در قرن چهارم و پنجم هجری است که تاکنون اثری مستقل از وی به دست نیامده و اقوال پراکندهای از او در متون عرفانی از قبیل رسالۀ قشیریه، تذکرۀالاولیاء، کشفالمحجوب، کشفالأسرار و نفخاتالأنس نقل شده است.
این کتاب با مقدمهای که به زندگی و اندیشههای دقاق پرداخته شده شروع میشود و در ادامه دو رسالۀ عرفانی است که برای نخستین بار منتشر میشوند:
رسالۀ نخست که به زبان فارسی نوشته شده مفصلتر است. در این رساله به مفاهیم مختلف عرفان و تصوف ـ از تعریف صوفی و تصوف تا آداب ظاهری و باطنی آن همچون توکل، زهد، رضا، یقین، طهارت، مرقعه، خانقاه، سماع و … پرداخته شده است.
رسالۀ دوم که به زبان عربی نوشته شده کوتاهتر است. این رساله نیز به مفاهیم گوناگون عرفان و تصوف اختصاص دارد. نویسندۀ رسالۀ فارسی را نمیشناسیم اما مؤلف رسالۀ عربی ابوعلی دقاق، عارف مشهور سدۀ چهارم و پنجم است.
رسالۀ فارسی در نسخۀ خطی پیش از رسالۀ عربی جای دارد و مفصلتر از رسالۀ عربی است و جمعاً شامل هفتاد و هفت ورق است که برگ چپ صفحۀ آخر سفید است و رسالۀ فارسی در برگ راست خاتمه یافته است. هر برگ رساله دوازده و گاه سیزده سطر است. تنها نسخۀ شناخته شدۀ این رساله در کتابخانۀ ظاهریۀ دمشق نگهداری میشود. موضوع و محتوای رسالۀ فارسی عرفان و تصوف است.
رسالۀ عربی بسیار مختصر است. این رساله شامل هفت برگ است که پس از رسالۀ فارسی قرار گرفتهاند. این رسالۀ موجز نیز همچون رسالۀ مفصل فارسی فاقد انجامه و نام کاتب است، اما برخلاف رسالۀ فارسی، نام نویسنده در خطبۀ آغاز رساله آمده است. ظاهراً به این دلیل که باب اول یا سخن نخست دقاق در این رساله در باب توبه و انابه است کل رساله را کتاب الاناب نامیده است. دقاق در این رساله مختصر در باب موضوعاتی همچون انابت، ارادت، تقوی، فقر، زهد، رضا، مراقبه، خوف، رجاء، شوق و انس سخن میگوید.
فهرست مطالب کتاب به این قرار است:
اشاره
مقدمه زندگی و اندیشههای دقاق
دو رسالۀ عرفانی منسوب به دقاق
متن رسالۀ فارسی
متن رسالۀ عربی
ترجمۀ رسالۀ عربی
تعلیقات
فهرست آیات
فهرست احادیث
فهرست لغات و تعبیرات
فهرست نام کسان
فهرست نام کتابها در متن
فهرست نام جایها
فهرست عبارتهای عربی و دعاها و مأثورات
فهرست اشعار عربی
مشخصات منابع و مآخذ
این کتاب به تصحیح جمشید جعفریجزه از سوی بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار با همکاری نشر سخن در سال 1397 و در 163 صفحه منتشر شده است.