میراث مکتوب – در هر مقطع از تاریخ، حجاج و زائران – مانند سفرا – در گفتار و تئوری مصونیت داشتند؛ زیرا عقیده بر آن بود که آنها در راه خدا قدم بر می دارند و با مسائل سیاسی به هیچ وجه کاری ندارند؛ در حالی که در عمل چنین نبود.
دولت های عثمانی و قاجاریه با سیاست گذاری مناسب و استفاده از تمامی ظرفیت خود برای مدیریت سیاست های اقتصادی ، سیاسی، نظامی و فرهنگی در قبال حج بهره می گرفتند ؛ لذا حج به عنوان یک اهرم، همواره تعیین کنندۀ این سیاست ها بود.
حجاج ایرانی در کنار استفاده از راه های رسمی مثل راه استانبول، راه آناتولی و شام و راه دریایی و راه مصر از برخی راه های غیر رسمی مثل راه جبل نیز استفاده می کردند. همچنین حجاج ایرانی در این قرون هم از راه های رسمی و هم غیر رسمی استفاده می کردند.
در پژوهش حاضر ، با توجه به ماهیت بحث و اهداف مترتب بر آن، از روش تحقیق تاریخی استفاده شده و تلاش بر آن بود تا با بهره گیری از داده ها و اطلاعات موجود در اسناد دولت عثمانی و ایران (منتشرشده و منتشرنشده) و نیز با استفاده از منابع تاریخی و سفرنامه ها ، مسائل سؤال های مطرح شده مورد تبیین و تحلیل قرار گیرند.
در بخش اول آمده است که علی رغم مشکلات داخلی، دولت قاجار با تأسیس کارپردازی و کنسول خانه در نقاط مختلف سرزمین عثمانی به احوال حجاج خود رسیدگی می کرد؛ در حالیکه در سفرنامه ها درمی یابیم که از بی توجهی دولت قاجار شکایت شده است.
بعد از بررسی کوتاه وضع حجاج ایران در دورۀ قبل و بعد از قاجار و نیز تغییرات عمومی این دوره به «بخش دوم» پرداخته شده است که این بخش زیر ذره بین قراردادن خود حجاج است.
بخش سوم این کتاب به راه حجاج ایرانی در سرزمین عثمانی پرداخته شده است .
بخش چهارم مطالب اصلی این کتاب را شامل می شود که داری هفت فصل است و حج گزاری در روابط سیاسی دو کشور بررسی می شود.
دوغان، اسرا، حجاج ایرانی در دولت عثمانی، تهران، پژوهشکدۀ تاریخ اسلام، 688 صفحه، قطع: وزیری، بها: 820000 ریال، 1397.