میراث مکتوب – ضمیمۀ فصلنامۀ گزارش میراث (دورۀ سوم، ضمیمۀ شمارۀ 76 – 77 (پیاپی ضمیمه: 10)) پاییز و زمستان 1395 با عنوان مآثر میرزا محمد شفیع (سندی از انتحال ادبی در عصر صفوی) اثر مطیع بن محمود، متخلص به عرفان با مقدمه و تصحیح محمدرضا ابوئی مهریزی منتشر شد.
یکپارچگی ایران تحت لوای دولت شیعه‌مذهب صفوی موجب شده است که در سده‌های دهم تا دوازدهم هجری، به موازات رونق نگارش تواریخ عمومی و خاندانی، شاهد خلق آثار کوچک و بزرگی در حوزهٔ تاریخ‌نگاری‌ها و تک‌نگاری‌های محلی باشیم. این مسأله حتی در روزگار شاه عباس صفوی (996-1038ق) و جانشینانش ـ که بنا بر تعقیب و تثبیت سیاست تمرکزگرایی کشور، موجب برافتادن امارت بسیاری از دودمان‌های محلی ایران و تبدیل ولایات ممالک به ولایات خاصه شدند ـ همچنان تداوم یافت.
ولایت یزد از جملهٔ ولایاتی است که از عهد شاه طهماسب (930-984ق) تا روزگار شاه عباس، با وقفه‌ها و فراز و نشیب‌هایی، در شمار ولایات خاصه بود و تحت ادارهٔ مستقیم ناظری از جانب شاه قرار داشت، که وزیر ولایت نامیده می‌شد؛ روندی که از دورهٔ سلطنت شاه عباس برای ولایت یزد تثبیت گردید و تا روزگار شاه سلیمان (1077-1105ق) و شاه سلطان حسین (1105-1135ق) ادامه یافت. در واقع باید گفت که در شرایط یادشده، علاوه بر تصنیف یکی از برجسته‌ترین تواریخ و تذکره‌‌های محلی ایران ـ یعنی جامع مفیدی محمدمفید مستوفی بافقی که بخش‌های مهمی از آن، در میان شرح حال طبقات مختلف ولایت یزد، به ذکر احوال وزرای آن سامان اختصاص دارد ـ دست‌کم شاهد تدوین رساله‌ها و تک‌نگاری‌های کوچکی هستیم.
از جمله رسالهٔ صحیفهٔ جعفری، در احوال امامزاده ابوجعفر محمّد عُریضی (د. 424ق)، مدفون در یزد، تصنیف سیّد محمّدبن ناصرالحقّ نوربخش، که به سال 962ق به‌نام شاه نعمت‌اللّٰه باقی حسینی یزدی (د. 971ق)، نوشته شده است.
نوشتار حاضر نقد و بررسی رسالهٔ مآثر میرزا محمّدشفیع، وزیر یزد در اواخر سلطنت شاه سلیمان و اوایل سلطنت شاه سلطان حسین صفوی، است. مؤلّف اثر، مطیع‌بن محمود متخلّص به عرفان، از فضلاء و ادبای یزد در اواخر سدهٔ یازدهم و نیمهٔ نخست سدهٔ دوازدهم هجری است. اثر مزبور، که رسالهٔ کوچکی است، مربوط به احوال و اقدامات عمرانی میرزا محمّدشفیع وزیر یزد در دورهٔ یادشده است.
همانگونه که گفته شد، یزد در روزگار صفویان در سلک ولایات خاصه درآمد و در شمار املاک سلطنتی قرار گرفت، از این روی توسط کارگزارانی اداره می‌شد که وزیر خوانده می‌شدند. این وزیران از بالاترین اختیارات سیاسی و اقتصادی در حوزهٔ اداری خویش برخوردار بودند و وظیفه داشتند تا عواید اقتصادی حاصل از ولایات را، جهت تأمین مخارج کارگزاران کشوری و لشکری، به دربار گسیل دارند. در میان کسانی که در این دوره به وزارت یزد گماشته شدند، عناصر مختلف قومی، اعم از تاجیکان و غلامان خاصّهٔ شریفه چون گرجیان، وجود داشتند. وزیرانی که در دورهٔ مأموریت خود، علاوه بر ایفای نقش خاص سیاسی و اقتصادی خویش، حضور فعالی در عرصه‌های فرهنگی، اجتماعی، و عمرانی داشتند، به‌طبع از جایگاه و منزلت ویژه‌ای در ولایات برخوردار می‌شدند و توجه اهل علم و ادب را به خود معطوف می‌داشتند.
میرزا محمدشفیع در شمار اینگونه وزیران است. وی، به‌واسطهٔ اقدامات عمرانی خویش، عرفان یزدی را واداشت تا رسالهٔ مآثر میرزا محمدشفیع را در تبیین آثار خیر او بنگارد. اما این اثر با اقتباس و انتحال از رسالهٔ شوکت‌نامه تدوین شده است. شوکت‌نامه تصنیف میرزا محمّدرحیما، وزیر صفی‌قلی‌خان داغستانی بیگلربیگی ولایت چخورسعد، است که در احوال و عمارات بیگلربیگی مزبور نگاشته شده است. او نیز پیشتر در ولایت تحت امر خود، چخورسعد، و کرسی آن، شهر ایروان، آثار عام‌المنفعه از خود به یادگار گذاشته بود. به هر حال، نثر فاخر ادبی مآثر میرزا محمّدشفیع که نسخهٔ مورد استناد ما از آن، به خطّ مؤلّف، در کتابخانهٔ مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود، آگاهی‌هایی سودمند دربارۀ احوال و عمارات میرزا محمّدشفیع، وزیر یزد (چون مدرسهٔ شفیعیهٔ یزد، که از معدود مدارس برجای‌مانده از عهد صفوی در آن شهر است) و نیز اشاراتی مفید در حوزهٔ مدنیات (چون کاغذ عادلشاهی و طرح زربفت ینگی دنیا) را در بر دارد.
این مجموعه همچنین متضمّن برخی فواید در طب و نیز ملل و نحل است. مطالب طبّی آن به دو زبان عربی و فارسی است و علی‌رغم اختصار و اجمالی که در آنها رعایت شده، واجد برخی فواید است.
مآثر میرزا محمد شفیع (سندی از انتحال ادبی در عصر صفوی) اثر مطیع بن محمود، متخلص به عرفان، مقدمه و تصحیح: محمدرضا ابوئی مهریزی، ضمیمۀ گزارش میراث (دورۀ سوم، ضمیمۀ شمارۀ 76 – 77 (پیاپی ضمیمه: 10)) پاییز و زمستان 1395 .
صاحب امتیاز: مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب
مدیرمسئول و سردبیر: اکبر ایرانی
معاون سردبیر: مسعود راستی پور