میراث مکتوب – این اثرِ دو جلدی سترگ، که یوزِف فان اِس فروتنانه آن را با عنوانِ فرعی «ملاحظاتی در باب کتابهای مِلَل و نِحَل‌نگاشتی اسلامی» توصیف کرده است، به‌طور حتم از سوی اغلب خوانندگان به عنوان کتابِ راهنمایِ جامعی دربارۀ تاریخ مکتوباتِ مِلَل و نِحَل‌نگاشتی و عقیده‌نگاشتیِ اسلامی ارج نهاده خواهد شد.
این کتاب، همتائی شایسته برای دیگر کتابِ ماندگار فان اِس، یعنی کلام و جامعه در قرن دوم و سوم هجری به ه‌شمار می‌آید، اثری که هم‌اکنون در این زمینه، به عنوان مرجعی اصلی مورد اعتنای گستردۀ محقّقان و دانش‌پژوهان است. فان اِس در این کتاب، تحقیق خودش را با تحلیلی در خصوص تاریخ نخستینِ حدیث مشهور ِتقسیم اسلام [کذا] به هفتاد و دو فرقه آغاز می‌کند. او سرگذشت بعدی این حدیث را در سرتاسر بخش اصلی کتاب، یعنی بحث در باب متون مِلَل و نِحَل‌نگاشتی اسلامی و نویسندگان آنها برحسب ترتیب زمانی از آغاز تا عصر حاضر، پی می‌گیرد. بسیاری از این آثار هنوز تصحیح و منتشر نشده است و فان اِس به نُسَخ خطّی آنها رجوع کرده، و از وجود برخی دیگر از آنها نیز هیچ اطّلاعی در دست نیست. در بخش آخر کتاب، او مِلل و نِحل‌نگاری اسلامی را به عنوان یک گونۀ ادبی بَر‌می‌رسد و در باب معنای بعضی از اصطلاحات فنّی به‌کار رفته در آن تحقیق می‌کند و زمینۀ اجتماعی _ تاریخیِ مِلل و نِحل‌نگاریِ اسلامی را به بحث می‌گذارد.
متن کامل این مقاله نوشتۀ ویلفِرد مادِلونگ (دانشگاه آکسفورد) برگردان حمید عطائی نظری را که در شمارۀ جدید آینۀ پژوهش منتشر شده است اینجا بخوانید.