میراث مکتوب – یکی از شاعران بلندآوازۀ قرن هشتم هجری که با اثر معروف «سهیل و نوبهار» در تاریخ ادبیات آذربایجان جاودانه گشته، ولی به اندازۀ لازم هنوز شناخته نشده است، خواجه مسعود ابن احمد است که ادیبان او را با نام خواجه احمد مسعود می‌شناسند.
او عشق و علاقۀ وافری به زبان مادری خود داشته و در عین حال، از ادبیات عربی و فارسی گنجینه‌های فراوان چیده و بر ادبیات ترکی افزوده است. پژوهشگران عرصۀ ادبیات او را جزو شاعران آذربایجان می‌شمارند و خصوصیات ترکی آذری را در دیوان و دیگر آثارش برجسته می‌دانند تا جایی که ادیبان ترک نیز بدان معترفند. هر چند که گویی او در کریمه زاده شده است؛ اما زندگی اصلی خود را در آذربایجان و سپس در آناتولی گذرانده است. با وجود این، ویژگی‌های ترکی آذری را در آفرینش ادبی خویش حفظ کرده و به زیبایی تمام خود را در میان شاعران بلندمرتبۀ آذربایجان جای داده است. اثر سهیل و نوبهار را بنا به گفتۀ خود شاعر، از فارسی به ترکی ترجمه کرده است.
خواجه مسعود دو اثر بزرگ داشته است که اولی سهیل و نوبهار و دومی فرهنگ‌نامه بوده است. سهیل و نوبهار را در سال 751 هجری و فرهنگ‌نامه را در سال 755 هجری مصادف با 1354 میلادی سروده است. سهیل و نوبهار در 5703 بیت بوده و فرهنگ نامه در 4044 بیت. با این محاسبه، حداقل ابیات دو اثر او از 11000 بیت می‌گذرد و تردیدی نیست که خواجه مسعود دیوانی مشتمل بر غزلیات و انواع اشعار دیگر نیز داشته است که هنوز در میان کتاب‌های بی‌شمار شناخته نشدۀ دنیای ادبیات ترکی همچنان ناشناخته مانده است.
از کتاب سهیل و نوبهار دو نسخۀ خطی ارزشمند اکنون در دست است که نخستین نسخه در کتابخانۀ دولتی برلین نگهداری می‌شود. تاریخ استنساخ این نسخه را ادیبان، مختلف دانسته‌اند، برخی این تاریخ را مصادف با 20 رجب 780 دانسته‌اند و برخی دیگر تاریخ آن را 830 هجری معرفی کرده‌اند. این کتاب در سال 1904 به کتابخانه فروخته شده و برای اولین بار در سال 1925 چاپ و منتشر شده است. این نسخه دارای 5568 بیت و 189 برگ میباشد که در هر صفحۀ آن 17 سطر نوشته شده و در عین حال، دارای 62 عنوان میباشد. همچنین در صفحه اول و آخر این نسخه، مهر سلطان بایزید دوم (1447 ـ1511)زده شده است.
نسخۀ دوم این کتاب متعلق به دهری دیلچین ـ ادیب ترک میباشد که دارای 5278 بیت میباشد و تاریخ دقیق به دهری دیلچین ـ ادیب ترک میباشد و تاریخ دقیق استنساخ آن معلوم نیست و به احتمال زیاد در قرن 16 میلادی نوشته شده است.
سهیل و نوبهار در وزن فعولون فعولون فعولون فعول میباشد و دارای مضمونی عشقی است. برخی از ادیبان با توجه به اینکه نام فرزندان قهرمان اصلی داستان که هما و همایون نام دارند، فکر کرده‌اند که خواجه مسعود این داستان عاشقانه را از اثر (هما و همایون) خواجوی کرمانی ـ شاعر فارسی‌زبان ترجمه کرده است. در صورتی که هیچ شباهتی به این اثر خواجو ندارد.
سهیل و نوبهار خواجه مسعود ابن احمد در سال‌های اولیه مورد استقبال بی‌حد مردم قرار گرفته و هم‌زمان، داستان سهیل و نوبهار به صورت نثر نیز نوشته شده و میان مردم پخش شده است. از این اثر منثور نیز نسخه‌های خطی چندی در دست است.
داستان سهیل و نوبهار، داستان عاشقانۀ پسری به نام سهیل و دختری به نام نوبهار است که سهیل، فرزند پادشاه یمن و نوبهار فرزند فغفور چین است. سهیل در خواب دختری را می‌بیند و نقاش، صورت نوبهار را برای او می‌کشد و در ادامه، سهیل به همراه نقاش در پی یافتن نوبهار راهی چین می‌شود و بعد از گذشتن از سختی‌های فراوان و حوادث تلخ و شیرین بسیار این دو قهرمان به هم می‌رسند. شخصیت‌های داستان عبارتند از: سهیل که عاشق اصلی است و پسر شاه یمن نوبهار، دختر فغفور چین و بحر نام پدر سهیل و شاه یمن است و فغفورشاه نیز خاقان چین است. نقاش، شخصیت دیگری است که دوست وفادار سهیل بوده و همراه وی به سفر روی می‌آورد و سهیل را تنها نمی‌گذارد. سالوق، تنها چهرۀ منفی این داستان است که راهزن بوده و در کوه‌ها زندگی می‌کند و از راه سرقت و اذیت مسافران زندگی می‌کند. قیطاس، حاکم شهر قوسطا و فرزند تالوث ـ جوانی هنرمند و عاشق دوم نوبهار است. جالوس، حاکم قلعه و دشمن فغفورشاه است. شاه خاوران، یار و یاور سهیل که شاهی عادل بوده و در جنگ‌ها به امداد سهیل می‌آید.
در پایان داستان، سهیل و نوبهار به هم می‌رسند و دارای فرزندانی به نام‌های هما، همایون و هلال می‌شوند. این اثر تا امروز در ایران نه تنها چاپ و منتشر نشده است، بلکه امکان معرفی هم نداشته است.
سهیل و نوبهار نیز یکی از داستان‌های فولکوریک آذربایجان است که آشیق‌ها به روایت آن می‌پردازند. داستان‌های آشیق‌ها معمولا به دو قسمت تقسیم می‌گردد: قسمت نخست به روایت داستان می‌پردازد و بخش دیگر با ساز و شعر سروده می‌شود. داستان سهیل و نوبهار در زبان آشیق‌ها با نام بهرام و گل خندان روایت می‌گردد که سهیل فرزند بهمن شاه ـ شاهنشاه ایران برای یافتن معشوقه‌ای که توسط حضرت علی(ع) بدو نشان داده شده است راهی چین می‌گردد و از فغفورشاه خاقان چین (پدر گول خندان) خواستگاری می‌کند و در این مسیر طولانی با حوادث مختلفی روبرو می‌شود. نوبهار نیز قهرمانی‌ها از خود نشان می‌دهد. این داستان از سده‌های پنجم و ششم و چه بسا از دوران ساسانیان در میان اوزان‌ها روایت می‌شده است که در قرن هفتم به صورت نوشتاری درمی‌آید و خواجه مسعود به ویرایش آن موفق می‌گردد. این داستان امروزه هم در زبان آشیق‌ها گفته می‌شود و با ساز و آوازشان خوانده می‌شود. قهرمان این داستان میان هموطنان فارسی‌زبان با عنوان بهرام گور معروف است.
فهرست مطالب کتاب:
خواجه احمد مسعود و سهیل و بهار
زندگی خواجه مسعود
آثار خواجه مسعود
سهیل و نوبهار و فولکور آذربایجان
مقدمه ترکی
خواجه مسعود و شفاهی ادبیات
متن اصلی سهیل و نوبهار
سؤزلوک
ضمیمه
خواجه مسعود، سهیل و نوبهار ، مصحح: محمدرضا باغبان کریمی، تبریز، اختر، ۳۶۴ صفحه، قطع: وزیری، 1396.
منبع: کتابخانۀ تخصصی ادبیات