میراث مکتوب – مراسم نکوداشت ثبت جهانی جامع التواریخ عصر روز چهارشنبه نهم اسفند در مجموعۀ فرهنگی کاخ گلستان برگزار شد. نسخه‌های متعددی از این اثر در کتابخانه‌های مختلفی در دنیا نگهداری می‌شود و یکی از نسخه‌های آن نیز در کتابخانۀ کاخ گلستان موجود است که به ثبت در فهرست حافظۀ جهانی یونسکو رسید.
برای ساخت امروز و نسل آینده داشته های گذشته و میراثی مان بسیار اهمیت دارد
در ابتدای این مراسم محمد حسن طالبیان، معاون سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری دربارۀ چرایی ثبت آثار تاریخی میراثی ایران اظهار داشت: ثبت این آثار در جهان فقط برای این نیست که افتخار کنیم که چینین گذشته‌ای داشتیم، بلکه برای حال و آینده است. برای ساخت امروز و نسل آینده داشته های گذشته و میراثی مان بسیار اهمیت دارد. به هر حال جوان امروز باید تاریخ خود را بشناسد و بداند در ایران در حدود 10 هزار سال زیست وجود داشته است و اگر این جوان به داشته‌های علمی، فرهنگی و میراثی خود آشنا شود دیگر طالب این نخواهد بود که از ایران مهاجرت کند.
وی با تشریح ثبت آثار ایران در یونسکو عنوان کرد: 24 سال به دلیل جنگ و مباحث دیگر نتوانستیم آثار ناملموس خود را در پوشش پرونده های جهانی ثبت کنیم. ولی هم اکنون حدود 21 اثر به همراه یک اثر طبیعی ثبت جهانی یونسکو انجام شده است و 13 میراث ناملموس نیز ثبت جهانی شده است.
طالبیان با اشاره به ارائۀ 4 پرونده میراثی برای ثبت جهانی در سال 2018 و همچنین سال آینده عنوان کرد: 2 پرونده شامل مجموعه‌های ساسانی فارسی و جنگل های ارسباران برای سال 2018 و برای سال آینده نیز جنگل‌های هیرکانی و میراث راه‌آهن را خواهیم داشت که این 4 پرونده را در 2 سال آتی برای ثبت جهانی در پیش خواهیم داشت.
وی همچنین با اشاره به ثبت 10 میراث مستند به یکی از پرونده‌های میراث طبیعی ایران در یونسکو از جمله زنجیره‌های قنات ایران گریزی زد و گفت: در حالیکه قبل از انقلاب تشویق می‌کردند مردم با پمپ؛ آب استخراج کنند و به نوعی قنات‌ها به محاق رفتند.
معاون سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری با اشاره به 123 هزار قنات در ایران که متاسفانه فقط 37 هزار قنات فعال و آبرسانی دارند و مابقی خشک شده است، گفت: مثلاً یکی از همین قنات‌ها که «زاج» نام دارد 83 کیلومتر طول آن است و واقعاً چرا مهندسان امروز ما از تجارب گذشتگان در چنین مواردی استفاده نمی‌کنند که دلیل آن نیز این است که این آثار میراثی به خوبی معرفی نمی‌شود، بنابراین ثبت جهانی آنها به نوعی باعث امید، نشاط و ایجاد اعتماد به نفس در جامعه می‌شود.
طالبیان همچنین در تشریح و توصیف «جامع‌التواریخ» اثر رشیدالدین فضل‌الله همدانی – سیاستمدار و تاریخ‌نگار ایرانی به وجود آلبوم‌خانه کاخ گلستان به عنوان دومین آلبوم‌خانه جهان گریزی زد و گفت: ایران داشته‌های بسیاری دارد، از جمله همین پرونده میراث راه‌آهن ایران که 2 دریا را به هم وصل کرده است و امیدواریم قطار گردشگری نیز در ایران گسترش یابد.
ثبت میراث مشترک با همکاری سایر کشورها بهانه ای است برای گفت‌وگو
در ادامۀ مراسم اشرف بروجردی، رییس کمیتۀ ملی حافظۀ جهانی اظهار کرد: امروز گرد آمده ایم تا یکی از میراث مستند ایران را گرامی بداریم . همگان مستحضرید که کتاب جامع التواریخ در فهرست جهانی قرار گرفت . این نسخه برای کاخ گلستان است. آلبوم خانۀ کاخ گلستان و کتابخانۀ آن ذخایر منحصربه فردی از میراث مستند دارد که امیدواریم با همکاری سازمان میراث فرهنگی این مجموعه را برای ثبت جهانی پیشنهاد کنیم.
وی دربارۀ ویژگی های جامع‌التواریخ افزود: جامع التواریخ یا تاریخ رشیدی از آثار ارزشمند و کهن تاریخی به زبان فارسی دربارهٔ تاریخ، اسطوره‌ها، باورها و فرهنگ قبایل ترک و مغول و همچنین تاریخ پیامبران از آدم تا پیامبر اسلام (ص)، تاریخ ایران تا پایان دورۀ ساسانیان و سایر اقوام است که توسط رشیدالدین فضل‌الله همدانی سیاستمدار و تاریخ‌نگار ایرانی در اواخر سده هفتم خورشیدی اوایل سدۀ ۸ قمری و سدۀ ۱۴ میلادی نگاشته شده است.
بروجردی گفت: کارنامۀ جمهوری اسلامی ایران در معرفی و ثبت میراث مستند قابل قبول است، اما حقیقتاً سهم ایران در ساخت و تحول و ترقی میراث فکری جهانی به مراتب بیش از این اعداد و ارقام است. تاکنون 10 اثر از ایران در فهرست حافظه جهانی، پنج اثر در فهرست منطقه‌ای (آسیا و اقیانوسیه) و بیش از 50 اثر در فهرست ملّی ثبت شده است. همچنین همایش‌ها، نشست‌ها، کارگاه‌های تخصصی متعددی برای معرفی و حفاظت از میراث مستند برگزار شده و فیلمها و برنامه‌های تلویزیونی هم با موضوع حفظ میراث مستند ساخته شده و کتاب‌ها و مقالاتی هم منتشر شده است.
مشاور رئیس جمهوری و رئیس کمیتۀ ملی حافظه جهانی ادامه داد: در این میان، تأسیس موزۀ میراث مستند در کتابخانه و مرکز اسناد اقدام بسیار مهم دیگری است که نشان دهندۀ اهمیت موضوع در ایران است. در حوزۀ میراث مستند، یعنی آثار منقولی که حاوی نوشته‌ها، علائم و رموزی باشد و بتوان آن را سند نامید، مانند اسناد و نسخه‌های خطی، تصاویر، نقشه‌ها و عکس‌ها، صداهای ضبط شده و فیلمها، ارزش و اهمیت این اسناد باید متناسب با فهرستی باشد که پیشنهاد می‌شود. یعنی وقتی اثری برای ثبت جهانی پیشنهاد می‌شود باید دارای ارزش‌های منحصربفرد جهانی باشد، مثل شاهنامه، کتاب التفهیم و کلیات سعدی و اگر اثری برای فهرست منطقه ای پیشنهاد می‌شود باید ارزش و اهمیت و تأثیر منطقه‌ای داشته باشد، مثل «وندیداد» و فیلم «جان مرجان».
بروجردی تصریح کرد: انتخاب آثار برای ثبت جهانی، طبیعتاً بر مبنای ضوابط و چهارچوب برنامۀ حافظه جهانی در یونسکو صورت می‌پذیرد. اما معیارهای دیگری هستند که دستیار اعضای کمیته در انتخاب و اولویت بندی آثار هستند. مثلاً توجه به میراث مستند همۀ ادوار تاریخی ایران؛ توجه به میراث مستند در حوزه‌های علم، صنعت، مهارت‌های سنتی، توجه به آثاری که نشان دهنده تنوع فرهنگی و طبیعی ایران باشد، توجه به آثار مربوط به مدیریت منابع طبیعی و آثاری که نشان دهند رفتار خردمندانه ایرانیان با سرزمین‌شان باشد و شاخص‌هایی از این دست.
رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی افزود: ثبت آثار در فهرست‌هایی که یاد کردیم اقدام مهمی است، اما غایت اهداف برنامه حافظه جهانی حفاظت و دسترسی و به اشتراک گذاشتن میراث مستند و ارزش‌های آن است. شعار امسال یونسکو هم در روز جهانی میراث دیداری و شنیداری همین موارد بود. در کل باید عرض کنم که ثبت آثار اقدام بسیار مهمی در آغاز راه حفظ و معرفی میراث مستند است.
بروجردی در پایان بیان کرد: ثبت میراث مشترک با همکاری سایر کشورها فواید بسیاری دارد و بهانه‌ای برای گفت‌وگو، خلاقیت، دوستی و صلح در جهان است. ایران با حُسن نیت به ثبت مشترک میراث مستند علاقه مند است و تاکنون هم تجارب ذی قیمتی داشته است، مثل ثبت کتاب مسالک و ممالک که مشترکاً با آلمان ثبت شد و یا اسناد کربلا که محصول همکاری ایران و عراق بود.
اگر تنوع و تفاوت های فرهنگی بین ملل و دولتها از بین برود گفت و گو از بین می رود
در ادامه فرهاد نظری، مدیرکل دفتر ثبت آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی سازمان میراث‌فرهنگی افزود: برنامه های یونسکو برای پاسداشت فرهنگ کشورها و ملتها نوعی پاسخ دادن به شرایط موجود است.
نظری افزود: یونسکو در سال جاری شمسی قطعنامه ای را به سازمان ملل پیشنهاد داد که شورای امنیت در برابر اقدامات مخرب گروههایی مثل داعش و بوکوحرام و طالبان که به میراث بشری صدمه می زنند، مداخله کند.
وی ادامه داد: این نشان دهندۀ اهمیت موضوع فرهنگ در تنش زدایی و دورکردن جنگ ها است.
نظری یادآورشد: اگر تنوع و تفاوت های فرهنگی بین ملل و دولتها از بین برود گفت و گو از بین می رود و این راهی است که به صلح ختم نمی شود.
سپس محمدحسن سمسار، پژوهشگر تاریخ افزود: تداوم فرهنگ زمان و مکان نمی شناسد. سنایی غزنوی پانصد سال پیش ابیاتی را در حمد خداوند کریم سرود و هنوز این ابیات برای ما ملموس است و این نشان از پایداری یک فرهنگ است. در کتاب ارزشمند جامع التواریخ در اواخر قرن هفتم و آغاز قرن هشتم که از خلقت حضرت آدم آغاز شده و تا زمان خواجه رشیدالدین فضل الله وزیر، که در عصر بازماندگان چنگیز زندگی می کرد، اطلاعاتی دربارۀ زندگی چین و فرهنگ آنها وجود دارد.
وی ادامه داد: جامع التواریخ تنها اثر خواجه رشیدالدین فضل الله نبوده و بسیاری از دانشمندان و فرهنگ دوستانی که او در ربع رشیدی گردآورده بود در نگارش این اثر نقش مهمی داشته اند.
سپس مسعود نصرتی، مدیر مجموعۀ جهانی کاخ گلستان دربارۀ ویژگی‌های این کتاب تاریخی و جهانی گفت: رشیدالدین فضل‌الله همدانی در همدان به دنیا آمد و به واسطه شغل پدر که طبیب بود، او نیز طبابت انجام می‌داد، وی همچنین دانشمند و وزیر نامدار دوره ایلخانی بود که در سال ۱۰۰۴ قمری «جامع‌التواریخ» را کتابت کرد.
وی با بیان اینکه نسخه ثبت جهانی شدۀ «جامع‌التواریخ» در مخزن نسخ خطی کاخ گلستان نگهداری می‌شود، اظهار کرد: هرچند نسخه‌ی ثبت‌شده قدیمی‌ترین نسخه‌ی کتاب نیست، اما از دید نسخ مصور و کتاب‌آرایی در مکتب هند و ایرانی، می‌توان آن را یکی از قدیمی‌ترین‌ها نسخه‌های این کتاب جهانی دانست.
او با اشاره به اینکه نسخه «جامع‌التواریخ» در دست نگهداری در کاخ گلستان در قطع سلطانی حجیم و به ابعاد ۲۹×۳۹سانتیمتر با خط «نستعلیق نیم دو دانگ» و روی کاغذ کشمیری و در ۳۰۵ صفحه نوشته شده بیان کرد: این نسخه ۹۸ نگاره نقاشی آب‌ورنگ کار نقاشان وطراحان مختلف و دو سرلوح مذهب مرصع دارد که در زیر هرصفحۀ نقاشی شده، نام نقاش و طراح آن نوشته شده است.
نصرتی این کتاب را یکی از جلدهای نفیسی دانست که روی آن ضربی طلاپوش با نقش درخت، گل و جانوران گوناگون است و افزود: این کتاب نخستین دورۀ کامل تاریخ و جغرافیای آسیاست که با استفاده از وسایل و منابعی کتابت شده که تا آن زمان در اختیار هیچ‌کس قرار نگرفته بود.
ثبت جهانی آثار فرهنگی وسیلۀ گفت و گوی بسیار خوبی برای فرهنگ ها است
در ادامۀ این مراسم اکبر ایرانی، مدیرعامل مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب که پروندۀ ثبت جامع التواریخ را به کمیته حافظۀ جهانی یونسکو ارائه داده بود، بیان کرد: این سومین اثری است که مؤسسۀ میراث مکتوب توفیق داشته است پروندۀ آن را تهیه کند. فرصتی که ثبت جهانی در اختیار ما قرار داده باید قدر دانسته شود. ثبت جهانی دو نسخۀ نفیس از جامع التواریخ از کاخ گلستان مسئولیت ما را برای حفظ و نگهداری و مرمت این آثار دوچندان می کند. این دو نسخه در کارگاه اکبرشاه در هند نوشته و کتاب آرایی شده و هر یک تابلوهای بی نظیری از مینیاتور دارند و باید بیش از گذشته مورد توجه قرار گیرند.
وی افزود: جامع التورایخ اولین دانشنامۀ تاریخ نگاری است و این افتخاری برای میراث مکتوب است که 17 جلد این اثر ارزشمند توسط این مؤسسه منتشر شود.
در برنامه حافظۀ جهانی، هرچند در ظاهر، یک نسخه یا چند نقشه و سند به ثبت می رسد، اما هویت یک اثر و دستاورد علمی و پژوهشی یک دانشمند و حاصل کوششهای کم نظیر نخبگان فرهنگی کشور معرفی و ارجگذاری می شود و مسئولیت اصحاب فرهنگ و مدیران فرهنگی دوچندان می گردد.
به گفتۀ مدیرعامل مؤسسۀ پژوهشی میراث مکتوب ثبت جهانی آثار فرهنگی وسیلۀ گفت و گوی بسیار خوبی برای فرهنگ ها است. در دنیا دولت های نوظهور برای هویت تاریخی خود دانشمندی را به عنوان شاعر ملی خود مطرح می کنند. ثبت پنج گنج بر همین مبنا صورت گرفت.
ایرانی دربارۀ آثاری که هم اکنون در کمیتۀ حافظۀ جهانی به ثبت رسیده است، گفت: ما در گزینش سنجیده در آثار ثبت شده به چند نکته توجه داشته ایم: 1 – دفاع از هویت تاریخی. برای این کار مسالک و ممالک را انتخاب کردیم چون مربوط به جغرافیای ایران و جهان در قرن 4 و5 هجری است که در آن سه نقشۀ خلیج فارس دارد. در واقع از ظرفیت این برنامه برای تأکید بر حقانیت خلیج فارس بهره بردیم. 2 – دفاع از هویت فرهنگی. ایران با داشتن پیشینۀ تاریخی و تمدنی درخشان نیازی به اثبات حقایق تاریخی خود ندارد، اما کشورهای نوظهور ناچارند برای خود هویت تاریخی و فرهنگی بتراشند. نظامی گنجوی یک بیت شعر ترکی ندارد. برای مثال در ثبت اثر مسالک الممالک ما به این موضوع توجه داشتیم که در این اثر مستقیماً از نام خلیج فارس به نام «بحر فارس» نام برده می شود که این برای هویت ملی ما بسیار باارزش است.
ثبت التفهیم ابوریحان بیرونی باز با همین نگاه بود که اعلام کنیم ابوریحان یک شخصیت ایرانی است که برخی کشورها وی را از خود معرفی می کنند. پیشنهاد ثبت الحاوی محمدبن زکریای رازی و قانون ابن سینا و دیگر آثار که در مراحل تدوین پرونده است در همین راستا دنبال می شود.
ثبت جهانی دو نسخه نفیس از جامع التواریخ از کاخ گلستان که بنده و همکارانم در میراث مکتوب توفیق تدوین پرونده آن را داشتیم، مسئولیت ما را برای حفظ و نگهداری و مرمت این آثار دوچندان می کند..
در پایان لازم می دانم از مساعی استاد محمد روشن که در طول 15 سال موفق شدند مجموعه 17 جلدی جامع التواریخ را که بزرگترین مجموعه تاریخ نگاری در تاریخ ایران است تحقیق وتصحیح کنند تشکر کنم که جایشان خالی است و این سعادت نصیب مؤسسۀ میراث مکتوب شده که مجموعه را منتشر کرده است.
سپس جمشید کیانفر، پژوهشگر و مصحح ضمن یادکرد از استاد محمد روشن، مصحح مجموعۀ 17 جلدی جامع التواریخ و استاد فقید دکتر محسن جعفری مذهب، پژوهشگر دورۀ مغول بیان کرد: بحث را با یک مقدمه آغاز می کنم. در ادوار مختلف ایران دو نیرو حکومت را در دست داشتند؛ نیروی شمشیر و صاحبان قلم. نیروی قلم ثابت بود و از پروردگاران همین سرزمین ، آگاه به راز و رمز کشورداری . حداقل در طول تاریخ 140 ساله این نظریه به خوبی مشهود است. آنچه نیروی غالب بود نیروی قلم بود که ادارۀ کشور را برعهده داشت. مغولان در سایۀ وحشت و حکومتی برپا کردند. در میان مغولان دو علم تاریخ و نجوم بیشتر اهمیت می دادند. در منابع تاریخی آثار بسیاری داریم که با پسوند «تاریخ» همراه باشند اما هیچ کدام پرمحتواتر از جامع التواریخ نیست.
جامع التواریخ حاصل برنامه ریزی نخبگان ایران برای نشان دادن چگونگی استحالۀ مغولان است
در ادامۀ این مراسم منصور صفت گل، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران دربارۀ ویژگی های تاریخی و ادبی جامع التواریخ بیان کرد: دربارۀ جامع التواریخ به تفصیل سخن گفته شد، آنچه در این مجلس ضرورت بیان دارد زمانه ای است که جامع التواریخ تألیف می شود . اواخر قرن هفتم و اوایل قرن هشت که ایران مصیبت دیده و تحت تأثیر یورش مغولان تقریباً همۀ نهادهای فرهنگی، سیاسی نابود شده است.
تألیف جامع التواریخ حاصل دو برنامۀ کلان بوده است؛ برنامۀ اعاده و احیای ایران. زمانی که رشیدالدین در ربع رشیدی گروهی از نخبگان را در تبریز گرد آورد از فضای ایجاد شده برای هدفی بلند استفاده می کند. آنچه کار رشیدالدین را متمایز می کند برنامۀ بزرگ محتوا و افق چشم اندازی است که در دورۀ یورش مغولان فراهم شده است.
واقعیت این است که در تاریخ سیاسی ایران رکن هر تدبیر سیاسی، فعالیت مورخان بود. رشیدالدین اشاره می کند سخنواران، حکیمان و مورخان تجربۀ انباشتۀ تدبیر و مدیریت را در کنار فرمانروا ارائه می کنند. در حقیقت جامع التواریخ پیوند قدرت و دانش است و ربع رشیدی نیز مکانی جایی برای دانشمندان مصیبت دیده از حملۀ مغول و کانون تصمیم گیری اقتصادی و فرهنگی بود. به قسمت های آخر تاریخ مبارک غازانی نگاه می کنیم بیانیه ای تدوین شده که حاوی جرئیات برای اصلاحات اقتصادی و اجتماعی ایران محسوب می شود.
این استاد دانشگاه ادامه داد: در زمانۀ بعد از بغداد نخبگان ایرانی فرصت پیدا می کنند تا ایران را احیا کنند و کوشش می کنند صاحبان قدرت جدید را در فرهنگ ایران استحاله کنند. جامع التواریخ حاصل برنامه ریزی نخبگان ایران برای نشان دادن چگونگی استحالۀ مغولان است که حتی برای شهادت امام حسین (ع) به سوز و گداز می پردازند و برنامۀ منظمی را نخبگان انجام می دهند که مغولان شیعه می شوند. تبریز در دورۀ رشیدالدین فضل الله مهم ترین کانون احیای ایران بود. تبریز تجمع قدرت جدید نخبگان از تمام ایران بود.
در پایان این نکوداشت، اعضای شرکت کننده و مسؤلان از نمایشگاه «جامع التواریخ» در کاخ گلستان بازدید کردند.