میراث مکتوب – نسخه‌های خطی کوچکی مانند دیوان انوری متعلق به شخص سلطان جلال‌الدین اکبر به گونه‌ای طراحی شده بودند که فرد، آنها را با خود به همراه داشته باشد. احتمالاً این اثر بلافاصله پس از خروج از اتاق کتابت، کارگاه نقاشی و صحاف‌خانه درباری، به دست سلطان رسیده و او نیز آن را با پسرش شاهزاده سلیم و دیگر اعضای خانواه سلطنتی به اشتراک گذاشته است. این اثر به عنوان بخشی از کتابخانه بزرگ مغول، به مدت صدها سال مورد استفاده قرار گرفت. مطمئناً صفحات آن توسط نسل‌هایی از حاکمان قدرشناس مغول ورق زده، خوانده شده و مورد تحسین قرار گرفته است. سلیم که بعدها به عنوان جهانگیرشاه شناخته شد، بدون تردید آن را به همسر قدرتمند و فهیم خود، نورجهان، نشان داد و این کتاب توسط شاه‌جهان و همسر محبوبش ممتاز محل بسیار مورد تحسین قرار گرفت
.
از دیرزمان ادب و هنر در فرهنگ ایرانیان از جایگاهی ممتاز برخوردار بود. چراکه در حقیقت این ادب و هنر است که با هم عجین گردیده و فرهنگ اسلامی ـ ایرانی و آثار سازندۀ آن را شکل بخشیده است. شاهکارهایی همچون شاهنامۀ فردوسی، خمسه نظامی یا مثنوی مولوی نه‌تنها دارای اهمیت ادبی میباشد، بلکه در بسیاری موارد الهام‌بخش نقاشان زبردست نیز بوده‌اند. در این راستا شاهنامه یا خمسۀ موجود در موزۀ متروپولیتن نیویورگ نمایانگر ترکیب حیرت‌انگیز خط و نقش و نگار می‌باشند و چنان‌که می‌دانیم بخشی از فرهنگ ایران بر این ترکیب و قدرتی که از آن منشعب می‌شود تکیه زده است.
سختی‌های استنساخ در گذشته‌های دور، تملک چنین آثار نفیسی را در توان افراد بسیاری قرار نمی‌داد و معدود سلاطین و شاهزادگان و وزرا و بزرگان می‌توانستند با گردآوردن جمعی از هنرمندان شاخص، تحفه‌ای از باغ پربار ادبیات ایرانی را در گستره‌ای از اوراق زراندود بنشانند و صحافی کنند.
این کتاب معرفی و اوراق نسخه‌ای از دیوان «اوحدالدین محمد بن محمد انوری یا علی بن محمد انوری» است. او از شاعران قصیده‌سرای سده ششم قمری محسوب می‌گردد. نسخۀ خطی دیوان اوحدالدین انوری متعلق به شخص سلطان جلال‌الدین اکبر که توسط دو دانشمند ایران رسیده، درست همان ترکیبی است که بدان اشاره شد. این کتاب تحت عنوان «دیوان انوری: کتابچه‌ای برای اکبر» افزون بر اطلاعات کاملی دربارۀ «دیوان انوری» و در حوزه نقاشی‌های نفیس آن، اطلاعات بسیاری را در اختیار خواننده تاریخ هنر ایران قرار می‌دهد.
بخش اول این کتاب، دربردارندۀ موضوعاتی همچون تاریخچۀ حکومت مغول در هند و به خصوص سلطنت همایون و اکبر، چگونگی گسترش هنر و ادب ایرانی در شبه‌قارۀ هند و سرانجام احوال و سبک ادبی انوری میباشد. اوحدالدین انوری مشهورترین شاعر مدیحه سرای زمان خود (قرن 12) بود. قصیده‌های انوری در مدح سنجر تقریبا مشهور و ضرب‌المثل شده‌اند و فردی که در رشته ادبیات فارسی تحصیل کرده، سنجر را با شاعر بزرگ دربار او می‌شناسد. اما سنجر تنها کسی نیست که انوری به مدح او می‌پردازد. فصل دوم این کتاب به «انوری و شهر او» می‌پردازد.
با این حال، جالب‌ترین قسمت این کتاب بدون شک بخش مربوط به خود دیوان و نقاشی‌های آن است. در این بخش دو نویسنده افزون بر بحث دربارۀ دیوان، پانزده نگاره از 51 نگاره دیوان را به همراه ترجمۀ روان انگلیسی قسمت‌هایی از اشعار مربوط به نگاره‌ها را به خواننده عرضه می‌کند. این توضیحات هر کدام داده‌های ارزشمندی هستند که می‌توانند برای پژوهشگران هنرهای سنتی و به ویژه نسخه‌های خطی و نگارگری قابل توجه باشد.
نگاره‌های موجود در این دیوان، ما را به دنیای مغول و به شبستان کوچکی از نوع مشاهده شده در بزرگ‌ترین مجموعه معمارانه اکبر در فتح‌پور سیکری می‌برند. همانگونه که توسط شیوا داش طراحی گردیده، دیوارهای سنگی اتاق با آهنک جلا داده و به شکل مرمر سفید پوشیده شده و با شکوفه‌ها و گل‌های اسلیمی تزیین گردیده است. طاقچه‌های دارای بطری‌های شیشه‌ای، یک مشعل فروزان و یک تخت، امکانات اندک این اتاق مغولی هستند که هنرمند در آن میعادگاه شبانه خود را نشان داده است. لباس‌ها نیز متعلق به دوره اکبر هستند. در فصل سوم این کتاب 15 نگاره از نگاره‌های این نسخه نفیس با توضیحات آورده شده است. پانزده نگاره این کتاب از نظر لطافت و ظرافت خواننده را بی‌اختیار به یاد بهشت موعود می‌اندازند، از آثار برجسته‌ترین استادان نقاشی هند میباشد.
این دیوان کوچک که نسخۀ اصل آن هم اکنون در موزۀ هنر فاگ دانشگاه هاروارد نگهداری می‌شود، به دستور اکبر سومین پادشاه از سلسله مغولان هند (گورکانیان) که در کشور هندوستان به «مغول اعظم» و «اکبر کبیر» معروف میباشد، در سال 1588 میلادی در سی و سومین سال حکومت این پادشاه مقتدر خلق شده است. هر صفحۀ نفیس این کتاب ضمن برخورداری از خطوط و تصاویری زیبا، به زنگ‌های متنوع آمیخته شده که در پس سیاه خط فارسی همانند افق در پس کوه‌های بلند مشرق‌زمین در غروب آفتاب می‌ماند. هر یک از نگاره‌های این کتاب مستقیما مربوط به بیتی خاص، طنزی و یا قصه‌ای از دیوان است که ضمناً نکته‌ای را نیز دربارۀ فلسفۀ حیات به طور کلی و یا دربارۀ جامعه هند آن روزگار به صورت خاص بیان می‌کند.
این کتاب به گفته شمیل و ولش افزون بر اهمیت فرهنگی، از اهمیت تاریخی نیز برخوردار است. این نسخۀ دیوان انوری نه‌تنها نمایانگر سخاوت شاهان هند و علاقۀ قلبی آنان نسبت به فرهنگ ایران میباشد، بلکه با تأملی عمیق‌وار همچنین نمایانگر ماهیت سلطنت مغول در هند و رابطۀ دربار با فرهنگ و اجتماع نیز محسوب می‌شود.
فهرست مطالب کتاب:
پیشگفتار
مقدمه نویسندگان
مقدمه مترجمان
فصل اول: اکبر کبیر در یک نگاهفصل دوم: انوری و شعر او
فصل سوم: صفحاتی از دیوان
منابع و مآخذ
فهرست نمایه «اشخاص»
فهرست نمایه «اماکن»
آنماری شیمل، استوارت کری ولش، تلفیق نظم فارسی در نگارگری هندی (دیوان انوری در دربار اکبرشاه گورکانی)، مترجم: مصطفی لعل شاطری، ناهید جعفری دهکردی، مشهد، مرندیز، 150 صفحه، 1396.
منبع: کتابخانۀ تخصصی ادبیات