میراث مکتوب – سفرنامه‌ها و خاطرات از جمله مهم‌ترین اسناد و مدارکی هستند که می‌توان توسط آنها با فرهنگ مردم هر منطقه آشنا شد و آن را بررسی کرد.
در این سفرنامه‌ها به زبان، آداب و رسوم و لباس مردم و همچنین صنایعی که در این منطقه موجود بوده اشاره شده است. با بررسی سفرنامه‌ها و مطالعۀ آنها می‌توان به بازسازی فرهنگ فراموش شدۀ یک قوم که در برخورد با پدیدۀ جهانی‌شدن از یادها رفته است پرداخت؛ چراکه آداب و رسوم و شیوه‌های زندگی مردم که در ازمنۀ سابق موجود بوده، رفته‌رفته از شیوۀ زندگی مردم رخت بربسته و در فرهنگ امروزی مردم یافت نمی‌شود.
یادداشت‌های مسافری که سفرنامه نگاشته از حالات و آداب و فرهنگی حکایت می‌کند که یا با فرهنگ سفرنامه‌نویس موافقت و مشابهت یا تضاد و مباینت دارد. انسان فهیم، وقتی خوی و عادت دیگر اقوام و ملل و حتی قبایل و طوایف وحشی را می‌نگرد با ثبت مشهودات خویش، امکان مطالعه در وضع و حال دیگران را چه برای خود و چه برای دیگر پژوهندگان در حال و کار بشر فراهم می‌سازد.
ایران به عنوان یکی از امپراتوری‌های جهان از کشورهای مهم تاریخ بشری با تمدن و فرهنگ چندهزارساله است. کشور ایران دارای تمدنی درخشان و بزرگ بوده که در منابع متعددی توسط بزرگان علم و ادب و فرهنگ و سیاست به این مسئله اشاره شده است. وسعت جغرافیایی فلات ایران باعث شده هر گوشۀ آن دارای یک فرهنگ خاص باشد که برای شناخت هر منطقه بررسی و تحقیق فراوانی لازم است. استان خوزستان در جنوب غربی ایران از جمله مهم‌ترین و معروف‌ترین مناطق باستانی و تاریخی کشور است که از حدود یکصدوپنجاه‌سال پیش توسط باستان‌شناسان مورد کاوش و تحقیق قرار گرفته و در اسناد تاریخی به وقایع مهم آن اشاره شده است. به تبع فرهنگ و تمدن خوزستان، شهر دزفول هم سابقه‌ای کهن در منطقه دارد. وجود تپه‌های باستانی جغابنوت، چغامیش و وجود بستر شهر تاریخی جندی‌شاپور ـ اولین شهر دانشگاهی ایران در دزفول ـ اهمیت این شهر را دوچندان کرده است. آثار تاریخی و معماری شهر دزفول که آن را به شهر آجر معروف کرده است و شخصیت‌های علمی و فرهنگی فراوانی که از این شهر برخواسته‌اند، همگی نشان از فرهنگی بزرگ در این شهر است.
شهر تاریخی دزفول با سابقۀ هفت‌هزارساله‌اش یکی از مهم‌ترین شهرهای فرهنگی و تمدن‌ساز بوده است. فرهنگی که حاصل چندهزار سال تلاش و کوشش مردمانی بوده که در این منطقه زندگی کرده‌اند. باورهای دینی، صنایع دستی، بازی‌ها، زبان، ضرب‌المثل‌ها و آداب و رسوم مردم دزفول همگی نشانه‌هایی از وجود و حیات فرهنگی در این منطقه است. با مطالعات اسناد و مدارک و مشاهدۀ فرهنگ دزفول از نگاه سفرنامه‌نویسان و کسانی که به دزفول سفر کرده‌اند می‌توان سیمایی از این شهر را از نگاه غیربومیانی که به دور از تعصب مشاهدات خود را مکتوب نموده‌اند ارائه نمود.
بررسی ویژگی‌های فرهنگی و طبیعی دزفول با استناد به منابع سفرنامه‌ای از جمله موضوعاتی بوده که تاکنون خلأ آن در تحقیقات صورت گرفته احساس می‌شد. فرهنگ مردم دزفول بنا به گفتۀ سفرنامه‌نویسان با مسائل و آداب و سنن اسلامی عجین شده است. حضور علما و بزرگان دینی در شهر دزفول و تأثیر آن بر فرهنگ و رفتار مردم باعث شده که هر مسافری روحیۀ مذهبی و باورهای مردم این شهر را لمس کند. وجود رودخانۀ دز در این منطقه و صنایع و مشاغلی که به تبع آن ایجاد شده از نگاه سفرنامه‌نویسان مخفی نمانده است. صنایع و مشاغلی همچون صنعت نیل‌سازی، آسیاب‌های آبی و کشاورزی چشم هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. آثار معماری و ابنیه‌های تاریخی از جمله نمودهای مردم‌شناسی است که صاحبان سفرنامه‌ها بدان اشاره نموده‌اند.
اسناد و مدارک بسیاری در قالب سفرنامه‌ها موجود است که در بررسی ویژگی‌های قومی و مردم‌شناسی دزفول و منطقه می‌توان از آن بهره برد. از قرون اولیه اسلام تا زمان حال، جهانگردان، محققان و افراد زیادی به ایران رفت‌وآمد داشته‌اند و از خود آثار مهمی به جای گذاشته‌اند که می‌توان به عنوان نمونه به صورۀ الارض ابن حوقل، مسالک و ممالک، احسن التقاسیم فی المعرفۀ الاقالیم مقدسی، نزهت القلوب حمد الله مستوفی، معجم البلدان یاقوت حموی اشاره کرد. هرچند که سفرنامه‌نویسان زیادی از کشورهای اروپایی از دوران صفویه به بعد پایشان به ایران باز شد و از خود آثار زیادی به جای گذاشتند که می‌توان به پیترو دلاواله، راولینسن، دیولافوا، بارون دوبد، لایارد و افراد زیادی اشاره کرد که مجال آن نیست. در این سفرنامه‌ها آداب و رسوم مذهبی، بازی‌ها و مسائل سیاسی و اجتماعی ایرانیان مورد بررسی قرار گرفته است.
از آنجائی که تحقیق این کتاب در مورد فرهنگ مردم دزفول در سفرنامه‌ها میباشد، سعی شده تمام سفرنامه‌هایی که موجود بوده و به چاپ رسیده‌اند، بررسی شود.
فهرست مطالب کتاب:
موضوع
پیش‌گفتار
دزفول از نگاه سفرنامه‌ها
مقدمه
آثار تاریخی شهر دزفول
فصل اول: بررسی سفرنامه‌های قرون اولیه اسلام تا دروۀ صفویه
فصل دوم: سفرنامه‌های دورۀ صفویه تا قاچار
فصل سوم: سفرنامه‌های دورۀ قاجار تا پهلوی
فصل چهارم: سفرنامه‌های معاصر
مقابل ضربات دشمن (به اختصار)
نتیجه‌گیری
قادرپناه، علیرضا، دزفول از نگاه سفرنامه‌ها ، تهران، ارمغان تاریخ، 242 صفحه، شمارگان: 500 نسخه، بها: 300000 ریال، 1396.
منبع: کتابخانۀ تخصصی ادبیات