میراث مکتوب – نام استاد ایرج افشار، پدر کتابشناسی ایران، برای بسیاری آشناست. اگرچه مسلّم است که کوشش‌های نسخه‌پژوهی وی در سایه آثار و تصحیحات متعدد و درخشان او قرار گرفته‌اند. شناخت نسخ و گردآوری آنها در قالب فهارس به سبب تسهیل دسترسی کاربران اهمیت اساسی در امر پژوهش دارد. از این‌رو تکمیل مطالعات تاریخی در قرن بیستم میلادی راه به تأسیس و شکوفایی علم نسخه شناسی و تدوین روش پژوهش نسخ با دو محور؛ نخست، شناسایی ظرایف و فنون به کار رفته در نسخ و دیگر توصیف و شرح متن شد. در ایران تهیه فهارس از دست‌نوشته‌های فارسی پیش از استاد ایرج افشار توسط بزرگوارانی مانند استاد محمد تقی دانش پژوه، پدر نسخه شناسی ایران انجام گرفته است، امّا شیوه استاد افشار گامی به پیش در تکمیل آن در قالبی علمی‌تر و سازمان یافته‌تر است. فهرست‌نویسی نسخ خطی از فهرست‌نویسی چاپی قابل تفکیک است. تاریخی بودن و تعداد محدود نسخ خطی آنها را واجد شرایطی ویژه ساخته به گونه‌ای که نیازمند توصیف، تحلیل و رمزگشایی (مانند حروف ابجد) هستند. در حالی که فهرست‌نویسی چاپی با عناصری به نسبت محدود‌تر شامل نام کتاب، مؤلف، تاریخ کتابت و موضوعاتی اینچنین مرتبط است.
استاد ایرج افشار با فهرست‌نویسی نسخه‌های خطی مجموعه‌های متعددی مانند: کتابخانه ملی ایران، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، کتابخانه وزارت امور خارجه، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، نسخ خطی فارسی موجود در کتابخانه ملی اتریش و ده‌ها مجموعه خصوصی دیگر نام خود را جاودان ساخته است. ایشان در تنظیم این فهارس ابتدا کتب را بر حسب موضوع تقسیم‌بندی کرده سپس کتاب مورد نظر را تحت دو عنوان کتابشناسی (متن‌شناسی) و نسخه‌شناسی توصیف و شرح می‌کرد. در بخش نخست به بررسی عناصر کتابشناسی اثر مانند ردیف و مسلسل، نام کتاب، نام مؤلف، سال مرگ و تولد مؤلف و تاریخ کتابت پرداخته‌است، سپس ویژگیهای متن کتاب و ابواب آن ذکر شده، همچنین نمونه‌های نسبتاً مفصلی از این تلاش به یادگار مانده است. در بخش دوم به مؤلفه‌های خاص نسخه‌های خطی مانند: ویژگیهای اوراق از رنگ، جنس، اندازه و نوع، انواع مرکب و خطوط به‌کار رفته، تزئینات کتاب و سایر ویژگیهای منحصر به فرد دستنویس پرداخته‌است. بدین ترتیب، او که به حق از بزرگان فهرست‌نگاری ایران به شمار می‌رود، ضمن به یادگار گذاشتن روشی علمی، منظم و نوین در نسخه پژوهی، به کشف و شناخت بسیاری از متون دستنویس گمشده کمک فراونی کرده است. باشد که میراث فرهنگی و علمی این ایران شناس شهیر سرلوحه کار پژوهشگران حاضر قرار بگیرد.
ارغوان محرّمی
دانش آموخته ادبیات دانشگاه تهران
روزنامۀ ایران