میراث مکتوب – دستور الكاتب فی تعیین المراتب تصنیف محمّد بن هندوشاه نخجوانی مشهور به شمس منشی، كتابی است در آیین دبیری و شیوه انشای مكاتبات بر حسب مراتب اشخاص. شمس منشی تصنیف این كتاب را به درخواست خواجه غیاث‌الدّین محمّد رشیدی(فرزند بزرگ خواجه رشیدالدّین فضل‌الله همدانی و وزیر ابوسعید ایلخانی از 724 تا736ق) آغاز كرده است؛ امّا سالها بعد، در روزگار سلطان اویس جلایری (757-777ق) در 767 ق، توفیق یافت، آن را به سامان برساند و به وی تقدیم كند. هدف شمس منشی از تصنیف این كتاب، ارائه شیوه‌نامه‌ای جهت سهولت فنّ انشا، برای طالبان بوده است.
دستور الكاتب فی تعیین المراتب در میان انواع نثر فارسی در ردیف منشآت قرار می‌گیرد. نخستین نمونه‌های باقی‌مانده از مجموعه منشآت فارسی به دوران سلجوقیان (429- 579 ق) و خوارزمشاهیان (470-617ق) بازمی‌گردد: عتبة الكتبه به قلم منتجب‌الدّین بدیع، منشی سلطان سنجر سلجوقی (490- 552 ق)، نامه‌های رشیدالدّین وطواط (متوفی573 ق)، منشی اتسز(521-551ق) و فرزندش، ایل ارسلان خوارزمشاه (551-568ق) التّوسل إلی التّرسل بهاء‌الدّین محمّد بن مؤید البغدادی، منشی علاءالدّین تكش خوارزمشاه (596- 617ق) وسائل الرّسائل و دلائل الفضائل، منشآت نورالدّین منشی، منشی جلال‌الدّین مینكبرنی (617- 628ق).
دستور الكاتب هم به لحاظ حجم و هم به لحاظ تنوّع محتویات و تقسم‌بندیهای دقیق و فراوانی كه در آن ارائه شده است، بر همه منشآت و شیوه‌نامه‌ها پیش از خود برتری دارد. مصنّف دستور الكاتب ادّعا كرده است كه همه منشآت از خود اوست. نمونه‌هایی از این منشآت در اصل، اَسنادی بوده‌اند كه در روزگاری پیشتر از تصنیف این كتاب نوشته شده‌اند و در حین تدوین یا بازنگریهای بعدی، به متن كتاب افزوده شده است. تاریخی كه در متن آنها وجود دارد، مؤید این مطلب است.
بیشتر كتابهایی كه در دستور الكاتب از آنها نام برده شده است، در ضمن رساله حكیم‌الدّین ناموس [تحفه جلالیه] است كه شمس منشی آن را با اندك تغییری در ابتدای دستور الكاتب نقل كرده است. در این رساله از تفسیر كواشی و عهد اردشیر، عیون الأخبار، نهج البلاغه و غُرر و دُرر و صد كلمه، مأوی الغریب و مرعی الأدیب، صحاح اللغة جوهری، نام برده شده است. شمس منشی در ضمن نقل حكایتهایی از مجمع النوادر، به یمینی عُتبی اشاره كرده است. چند حكایت نیز از سِیر الملوك خواجه نظام الملك، بی‌آنكه نامی از آن ببرد، نقل كرده است. قرینه‌ای در دست نیست كه شمس منشی این منابع را دیده باشد، شاید وی به جز قرآن، مجمع النوادر، رساله حكیم‌الدّین ناموس، نوادر الاصول فی احادیث الرسول، جامع التواریخ و صحاح اللغه و مصابیح السُّنه كه در ضمن كتاب خود از آنها نام برده است، به برخی از «كتب لغت» مراجعه مستقیم داشته است. اشعار نقل شده در دستور الكاتب هم كم و بیش در منشآت پیش از شمس منشی و معاصران او، به كار رفته است و دلیلی قطعی در دست نیست كه وی این اشعار را مستقیماً از دیوانهای شاعران نقل كرده باشد.
محمد بن هندوشاه نخجوانی (شمس منشی – قرن هشتم هجری)، دستورالکاتب فی تعیین المراتب، تصحیح و تحقیق: علی اکبر احمدی دارانی، تهران، میراث مکتوب با همکاری دانشگاه اصفهان، دوجلد، قطع: وزیری، شمارگان: 500 نسخه، بهای دوره با جلد شومیز: 800000 ریال با جلد سخت: 1000000 ریال، 1395.
علاقه مندان برای تهیۀ آثار ، منشورات و مجلات مرکز (آینه میراث، گزارش میراث و میراث علمی) می توانند با شمارۀ 66957889 و با دورنگار 66957889 واحد توزیع و فروش و یا با نشانی الکترونیک forooshmiras@gmail.com یا order@mirasmaktoob.ir تماس بگیرند
معرفی انگلیسی این کتاب را اینجا بخوانید.