میراث مکتوب- هم‌زمان با برگزاری نشست پژوهشی «طبیب» ویژه دهه کرامت در کتابخانه و موزه ملی ملک، موقوفه فرهنگی آستان قدس رضوی در تهران، رساله «ذهبیه» به‌عنوان نخستین کتاب پزشکی و بهداشت در اسلام، معرفی شد.
رساله ذهبیه (طلایی)، نام رساله‌ای با موضوع سلامت و درمان و منتسب به حضرت علی‌بن‌موسی‌الرضا(ع) امام هشتم شیعیان است. بنا بر روایات، ایشان این رساله را به درخواست مأمون خلیفه عباسی نگاشته‌اند.
این رساله، همواره در طول تاریخ به‌عنوان مهم‌ترین نوشته اسلامی در علم پزشکی، مورد تکریم قرار گرفته است. عنوان رساله طلایی به این دلیل است که نقل شده، این اثر به دستور مأمون با جوهر طلا، نگاشته و تزیین شده بود. همچنین گفته می‌شود که زنجیره راویان آن به محمدبن جمهور عمی یا حسن بن محمد نوفلی می‌رسد که توسط رجال نجاشی، بسیار محترم و قابل اعتماد، شمرده شده است. بر طبق منابع روایات، نقل شده است:
«یکی از گردهمایی‌هایی که در دستگاه مأمون برگزار می‌شد، درباره بدن انسان بود و دانشمندان بزرگی در آن شرکت کرده بودند. جبرئیل بن بختیشوع و ابن ماسویه، از جمله شرکت‌کنندگان این گردهمایی بودند. حاضران بحثی طولانی درباره آرایش بدن انسان و انواع غذاها داشتند، درحالی که حضرت علی بن موسی الرضا(ع) سکوت کرده بود. پس از آن مأمون از او خواست تا دانش خود را نشان دهد و حضرت پاسخ دادند:
من علاوه بر آنچه که توسط اجداد من گفته شده، درباره آنچه که شخصاً آزموده‌ام و از دقت و صحت آن با تجربه و گذشت زمان آگاهم و هیچ‌کس نمی‌تواند آن را نادیده بگیرد و رها کند. من باید آنان را با قسمت‌های مساوی از آنچه که همگان باید بدانند گردآوری کنم.»
معرفی رساله
این رساله، شامل شاخه‌های علمی از جمله بافت‌شناسی، روان‌شناسی، شیمی و آسیب‌شناسی است. طبق این رساله، سلامت انسان با چهار عامل خون، صفرای زرد، صفرای سیاه و بلغم، تعیین می‌شود که نسبت مناسب آن‌ها، سلامت را حفظ می‌کند.
حضرت در این رساله، بدن را به‌عنوان سرزمینی که پادشاه آن قلب است، توصیف می‌کند، درحالی‌که عروق خونی، اندام‌ها و مغز، کارگران آن هستند.
دانشمندان شیعی نامدار و گمنام از سده چهارم هجری قمری تا کنون بر رساله ذهبیه، که آن را نخستین کتاب پزشکی و بهداشت در اسلام برشمرده‌اند، شرح و گزارش‌های بسیاری نوشته‌اند و آن را به فارسی و اردو، ترجمه کرده‌اند. چنان‌که منتجب‌الدین در فهرست خود، از شرحی بر این کتاب از ابوالرضا راوندی با عنوان «ترجمه العلوی للطب الرضوی»، یاد کرده است.
وجود 17 نسخه خطی از رساله ذهبیه
در میان نسخههای خطی کتابخانه و موزه ملی ملک، 7 نسخه از متن اصلی رساله ذهبیه، استنساخ شده که قدمت تاریخی آن‌ها به قرون 11 تا 13 قمری می‌رسد.
این کتابخانه، 10 نسخه و رساله خطی متن کامل و یا بخش‌هایی از ترجمه این رساله را که عموماً با عنوان «طب الرضا» از آن یاد می‌شود، نیز در خود جای داده است.
همچنین جالب است بدانید از آنجایی‌که ایرانیان از دیرباز با ترجمه این رساله، آشنایی و انس بیشتری داشته‌اند، نسخههای خطی فارسی آن به‌طور معمول از نفاست و پرداخت هنری بیشتری، برخوردار است.
دراین‌میان، توجه به گردآوری نسخههای متعدد این رساله طبی در کنار بیش از 700 رساله پزشکی و علوم وابسته دیگر در کتابخانه و موزه ملی ملک، نشان از توجه عملی مرحوم حاج حسین آقا ملک، واقف و بنیانگذار این مجموعه به آنچه از آن «ترقی معارف» و «حفظ الصحه» به‌عنوان هدف خویش از تأسیس کتابخانه یاد می‌کند، دارد.
برگزاری ویژه برنامه طبیب
ویژه برنامه طبیب نیز با هدف بررسی و معرفی نمونه‌های موجود از این میراث ماندگار و یادگار ارزشمند در کتابخانه و موزه ملی ملک و همچنین تببین جایگاه آن در پزشکی جهان اسلام و تأثیراتی که بر روی دانشمندان بر جای گذاشته است، یکشنبه، 14 اردیبهشت‌ماه 1404 در این مجموعه، برگزار شد.
همچنین در این نشست، گفتاری به معرفی مجموعه نسخههای پزشکی وقف شده توسط نادرشاه بر آستان مقدس رضوی، اختصاص داشت.
در حاشیه این نشست نیز که با حضور استادانی از دانشگاه علوم پزشکی ایران و دانشگاه تهران در تالار «علوم در ایران اسلامی» مجموعه برگزار شد، طبیبان طب اسلامی به مشاوره و پرسش و پاسخ پزشکی با حاضران پرداختند.
گفتنی است، کتابخانه و موزه ملی ملک در سال ۱۳۱۶ شمسی، وقف بر حرم مطهر رضوی شده است و در حال حاضر، همه روزه بجز روزهای تعطیل رسمی، در ساعات ۸:۳۰ تا 16:30، به نشانی تهران، خیابان امام خمینی(ره)، خیابان سی‌تیر، خیابان یارجانی، خیابان ملل متحد(میدان مشق)، پذیرای فرهنگ‌دوستان است.
منبع: کتابخانه ملک